DOI: 10.55804/jtsuSPEKALI-17-7

ირემი მითოლოგიისა და ფოლკლორის მნიშვნელოვანი ფიგურაა. ზღაპრებსა და თქმულებებში იგი ზებუნებრივი ნიჭის მატარებელი და ღვთაებრივ სამყაროსთან დაკავშირებული ცხოველია. კავკასიაში გავრცელებულ სიცოცხლის ხის კომპოზიციებში ირემს ზოგჯერ ჯიხვი და ნიამორი ენაცვლება. ამ  სემანტიკურ სისტემაში მათ იგივეობრივი ფუნქცია აქვთ. ისინი ბუნების აღორძინების, განახლების ციკლს უკავშირდებიან. „ცხოველის სხეული რქისა და ბეწვის მიმართ განიხილებოდა როგორც მიწა. ძველ ხალხებს მცენარის ანალოგიად მიაჩნდათ ცხოველის წამოზრდილი კუდი და რქა. ... ესაა ძირითადი მიზეზი იმისა, რომ ირემი იქცა აღორძინებული ბუნების დედური ღვთაებების პროტოტიპად, მის ზოომორფულ სახედ“ [სურგულაძე, 2003:29].

ზურაბ კიკნაძე აღნიშნავს, რომ ხერხემლიანთა შორის სიმბოლიკის, მოტივებისა და მითოლოგემების ყველაზე მეტი სიუხვით ირემი გამოირჩევა. „განსაკუთრებით ახლობელია ირემი კავკასიური მითოსური სამყაროსთვის. მკვლევართა აზრით, ეს ცხოველი კოსმოგონიურ პროცესში მონაწილეობს და კოსმოლოგიური სტრუქტურის შემადგენელი ნაწილია. განსაკუთრებით  თვალსაჩინოა მისი (სხვა ცხოველების შენაცვლებით) ჰერალდიკური ადგილი სიცოცხლის ხესთან, რომ არ ვილაპარაკოთ მის სიმბოლურ დატვირთვაზე ჯადოსნურ ზღაპრებში, სადაც იგი თავისი რქების წყალობით ცისა და მიწის კავშირის ცოცხალი განსახიერებაა“ [კიკნაძე, 2016:207].

ირმის მითოლოგემა განსაზღვრავს ვაჟა-ფშაველას პროზის მხატვრულ სპეციფიკასა და შინაარსს, რადგან ხშირად და სხვადასხვა ფუნქციით იყენებს მას ავტორი. პირობითად გამოვყავი ირმის მხატვრული სახით განვითარებული ცხრა მოტივი.

1. ტყის განსახიერება/სიცოცხლის ნიშანი. ტექსტებში, რომლებშიც მწერალმა ბუნება გაასულიერა, ირემი წარმოდგენილია ყველაზე ამაღლებულ ფიგურად, საოცნებო სახედ,  ტყის მთავარ მშვენიერებად, მის შვილად, რომლითაც ყველაზე მეტად ამაყობს ბუნება. საგულისხმოა, რომ ბუნების ამეტყველება ვაჟა-ფშაველამ „შვლის ნუკრის ნაამბობით“ დაიწყო. ეს ტექსტი შვლისა და ბუნების მიმართების არამითოსურ, რეალისტურ ასპექტს ასახავს, მტაცებლებისა და მონადირეებისგან გაქცეული შველი ტყეს აფარებს თავს.  თუმცა, ირმის მითოლოგემასთან მაინც თანხმობაშია — ბუნება, ტყე შვლის მფარველი და მასზე მზრუნველია. ასევე, არამითოსურ თხზულებაში — „მთანი მაღალნი“, შველი ბუნების განსაკუთრებულ და მნიშვნელოვან ნაწილად წარმოგვიდგება. შველი და ირემი გაფოთლილი ხეების ატრიბუტია „ხმელ წიფელში“.  მოთხრობაში — „ერთი უყურეთ ტყესა და!“ — მკვდრეთით აღმდგარი, გაცოცხლებული ტყეც მონავარდე შვლებითა და ირმებით ფორმდება, ხოლო გამხმარი ტყე − მათი გაწყდომით: „აღარ ისმოდა იქიდან შემოდგომით გულის მანათობელი ხარ-ირმის ყვირილი, აღარც შვლის ხავილი...“ [ვაჟა-ფშაველა, 1961 III:448], ამიტომ სიცოცხლის დასაბრუნებლად „გამხმარ ტყის უბეში შორს მიმრბინალს ხარ-ირემს ხელს უქნევდა, ჩოხის კალთების ქნევით თავისთან იპატიჟებდა, მაგრამ ამაოდ...“ [ვაჟა-ფშაველა, 1961 III:449]. მოთხრობაში  „ზაფხულის სიზმრები“  ზამთარში ჩაძინებული ბუნებაც, სიკვდილის შიშით ცოტა ხნით თვალს აახელს და თავის საყვარელ შვილებს, ირმებსა და ჯიხვებს ათვალიერებს.

განხილულ მოთხრობებში ირმის, შვლისა და ჯიხვის გარდა, როგორც ტყისა და ბუნების შვილები, მისი ატრიბუტები, სხვა ცხოველები და ფრინველებიც გვხვდება, თუმცა ირემი პრივილეგირებულია. მოთხრობაში  „კოდალა“ უღრანი ტყე ირმის უპირატესობას ასე გამოხატავს: „უკანასკნელი ბუზიც კი ჩემის გულ-მკერდით არის აღზრდილი, არ ვიტყვი ტურფა, რქაბოჯოჯღა ირმის სიცოცხლეს“ [ვაჟა-ფშაველა, 1961 III:363]. ირემი მთავარი ცხოველია, ბუნების მშვენიერებისა და სრულყოფილების საუკეთესო სახე, საუკეთესო გამოვლინებაა: „ირმის მშვენებაში თვით ტყისავე მშვენება იყო ჩაქსოვილი. სიტურფე ირმისა დამამტკიცებელია ტყის მშვენიერებისა. ... ირემში ტყე თავისთავსა ჰხედავდა. ... მიუვალ ტყეს ირემი უფლობდა, როგორც სრულ საკუთრებას“ [ვაჟა-ფშაველა, 1961 IV:61]. ასე დაახასიათა ირემი მწერალმა მოთხრობაში — „ტყე ტიროდა“. ირემი ამ ტექსტებში ტყის, ბუნების მფარველობის ქვეშ მყოფ მთავარ ცხოველად წარმოგვიდგება, რადგან იგი მისი უმაღლესი განსახიერება და, ამავე დროს,  სიცოცხლის ნიშანია.

2. მფარველი. ირმის სახეს, როგორც ტყის შვილისა და მისი მთავარი მშვენიერებისა, უფრო აღრმავებს მწერალი ალეგორიულ მოთხრობებში — „უძლური ვირი“, „გაველდა ცხვარი!“ — რომლებშიც იგი გაპიროვნებულია და ტყეს შეფარებულ შინაურ ცხოველებზე ზრუნავს. პატრონის მიერ გამოგდებულ დაუძლურებულ ვირს ხარირემი თავისი რქებით წაიყვანს ტყის სიღრმეში. ასევე, მეორე თხზულებაში დაუმეგობრდება შველი ცხვარს და ცდილობს, მგლებისგან დაიფაროს. აქ ირემი არა მხოლოდ გარეგნულად არის ბუნების მშვენიერებისა და ძალის წარმომადგენელი, არამედ კეთილშობილი ზნისაა, მისი მშობლის გვარად მზრუნველი და მფარველია. ყველაზე მთავარი კი ისაა, რომ ამ ტექსტებში ირმის საკრალურობა ექსპლიციტურია. იგი ნადირთა პატრონის მფარველობის ქვეშ მყოფი ცხოველია, რომელსაც ღვთაება გაახლების ბალახს აძლევს. ამავე მოთხრობაში ნადირთა პატრონიც ისევე ტირის მოკლული ირმის გამო, როგორც — ტყე, მოთხრობაში — „ტყე ტიროდა“.

3. სიწმინდის ნიშანი. ბუნება მითოსურ აზროვნებაში საკრალურია, როგორც განახლებადი, მოკვდავი და აღდგენადი ძალა. ტყე იმავე ბუნების გამოვლინებაა. მას ვაჟა-ფშაველა ხშირად იმგვარად გვიხატავს, რომ ბუნების აღორძინების ქალური ღვთაების ასოციაციას იწვევს, რომელიც ადგილის დედისა და ნადირთა პატრონის სახით არის წარმოდგენილი კავკასიურ მითოლოგიაში. ირემი მხოლოდ მშვენიერ და უწყინარ სახეს არ ქმნის. იგი შვილი და სახეა ტყისა − „ირემში ტყე თავისთავსა ჰხედავდა“ [ვაჟა-ფშაველა, 1961 IV:61], – და მას ნადირთა ღვთაება მფარველობს. შესაბამისად, ირმის სიწმინდეც მოსალოდნელია.

მინიატურა „ჟოლი“ თემატურ-იდეურად ერთიანდება ბუნების ამსახველ თხზულებებთან. ამ ტექსტშიც გაპიროვნებულ ბუნებას ვუსმენთ, თუმცა ირემი აქ საკრალური დეტალით ფორმდება: „ვეთელე ზვავს, ირმებს და შვლებს წმინდა ჩლიქებით...“ [ვაჟა-ფშაველა, 1961 III: 326]. „წმინდა“ არ არის უბრალოდ მხატვრული ეპითეტი. იგი საკრალური რეალობის ნიშანია. ირმის სიწმინდეს წარმოაჩენს ვაჟა-ფშაველა ალეგორიულ მოთხრობაში  „გველი“. თხზულებაში ირემი და შველი, როგორც ბუნების უმაღლესი რანგის ცხოველები, წარმოდგენილნი არიან ჭალის ღირსების საჩვენებლად და, ამასთანავე — სიწმინდისა. ირემი ღვთაებრივ სამყაროსთან ზიარებული ცხოველია და მის ამ ნიშანს სხვა თხზულებებშიც ავითარებს მწერალი.

4. ნადირობა. ირმის საკრალურობა და ღვთაებრივ სამყაროსთან კავშირი ვაჟა-ფშაველამ სამონადირეო სიუჟეტებში უფრო ვრცლად ასახა. მწერლის შემოქმედებაში ხშირად ვხვდებით აღნიშნულ თემას და მისი მთავარი გმირი ირემი, ზოგჯერ შველი  და ჯიხვია. ამ ტექსტებში ირმის სახე ორი მოტივით გვხვდება:

1) ირმის მონადირება, როგორც წარმატებული ნადირობის ნიშანი;

2) ირემზე ნადირობა, როგორც სულიერ-ეგზისტენციალური გზა.

4.1.1. მონადირის მთავარი ნადავლი — ნანადირევი. პირველი მოტივით ირმის სახე გვხვდება შემდეგ მოთხრობებში: „მოგონება“, „საშობაო მოთხრობა“, „შობის წინა ღამე ტყეში“, „ახალი წელი ფშავში“, „ცრუპენტელა აღმზრდელი“, „ნადირთა პატრონი“, „ტყე ტიროდა“, „ტრედები“. აქ ირემი წარმოადგენს კარგი მონადირის მთავარ ნადავლს. იგი ნიშანია წარმატებული ნადირობისა. ჩამოთვლილ ტექსტებში ირემი, შველი და ჯიხვი ყველაზე საამაყო ნადავლია, ღირსეული მონადირისა და წარმატებული ნადირობის ნიშანია, ამიტომ მეორე მოტივი პირველით არის განწყობილი —  მონადირეები ყველაზე სასურველზე ნადირობით გამოიცდებიან. ეს მოტივი ზემოთ განხილულ თხზულებებშივე გვხვდება. ამ ტექსტებში („ტრედები“, „მოგონება“), მიუხედავად ყოფითი თემატიკისა, ნადირობას საკრალურად აღიქვამენ მონადირეები.

4.1.2. მონადირის მთავარი ნადავლი – ძალების განახლება. კავკასიურ ფოლკლორში ირემს მიჰყავს მონადირე საკრალურ ადგილთან, რასაც აუცილებლად მოჰყვება არსებითი გარდატეხა მონადირის ან საზოგადოების ცხოვრებაში [სიხარულიძე, 2006, 36]. ახალი სივრცე, რომელსაც მონადირე აღმოაჩენს, შეიძლება იყოს არა გეოგრაფიული, არამედ – ეგზისტენციალური. გავიხსენოთ პოემა „სტუმარ-მასპინძელი“.  ჯოყოლას ჯიხვი მოუნადირებია, ასე იწყება ტექსტი. ეს ნიშანია მისი მომავალი გამარჯვების, პიროვნული განვითარების ახალ საფეხურზე ასვლის.

სიმბოლურ-საკრალური და ცვლილების მომტანია ირმის მონადირება მოთხრობებში — „შობის წინა ღამე ტყეში“ და „ახალი წელი ფშავში“. წარმატებული ნადირობისათვის განწყობა მწერალმა ჯერ სიზმრით შეამზადა, რომელშიც საკრალური სიმბოლოებია: „მე წუხელ სიზმარში ისა ვნახე, რომ ღაღოლას თავზე კლდის კაცის რქები ამოჰსვლიყო, პირი ბუმბულიანი ჰქონდა და ხელში ბარკალი ეჭირა ცხვრისა“ [ვაჟა-ფშაველა, 1961 III :341]. მართლაც, სიზმარი ახდება და ღაღოლა, რომელსაც დასცინოდნენ, მოკლავს ირემს. რიტუალური მზადებითა და წინასწარმეტყველური სიზმრით შემზადებული ნადირობა ტექსტში ამაღლებულ განწყობასა ქმნის.  თანაც, შობის წინა ღამეს, როდესაც სულიერი ძალების განახლება ხდება. მონადირეებიც ასე ლოცავენ: „ხვალ მტრის თავი მოგცეს! ... მუდამამც გაგემარჯვება!“ [ვაჟა-ფშაველა, 1961 III: 343]. იქმნება შთაბეჭდილება, რომ ირმის მონადირება კი არ იყო მთავარი წარმატება, არამედ – ნიშანი კიდევ სხვა გამარჯვებისა. ამ განწყობას ის აძლიერებს, რომ ნადირობა არ ასახა მწერალმა და მხოლოდ გმირის ნადავლითა და გაამაყებული სახით დაბრუნება გვიჩვენა.

ირმის მონადირება, როგორც ძალების განახლებისა და სხვა მომავალი წარმატების ნიშანი, გვხვდება მოთხრობაში „ახალი წელი ფშავში“. აქ უკვე ნადირობის პროცესის არცერთი ნიუანსი არაა ასახული. ბეჟანი გვიამბობს, რომ ძალიან ღარიბი იყო. ერთხელაც შინ დაბრუნებულმა ტყიდან თაფლი და ნადირობით შეძენილი ირმის ხორცი მოუტანა ოჯახს. ცოლ-შვილის სიხარულს ისიც დაემატა, რომ იმ ღამეს ძროხამ ხბო მოიგო. ამის შემდეგ ბეჟანი უფრო მეტს შრომობდა და სულ შეიცვალა მისი ცხოვრება: „მადლობელი ვარ იმ ახალი წლისა“ [ვაჟა-ფშაველა, 1961 III:456], — ამბობს იგი. თხზულებაში მხოლოდ დეტალია, რომ გმირს ირემი მოუნადირებია. იგი არ აჩვენებს ირმის ხორცს ოჯახის წევრებს, არაფერს ეუბნება მათ ირმის მონადირების შესახებ. ეს საკრალური სიმბოლოა მისი ძალების განახლებისა, თანაც ისევ საკრალურ დროს — ახალ წელს. მითოსურ აზროვნებაში ნადირობის ინსტიტუტი ბევრი დეტალის ტაბუირებას გულისხმობს. ამ ყოფითი თემის მოთხრობაშიც საკრალურ ნიშანს, ირმის მონადირებას, ტაბუირებულს ტოვებს გმირი. განხილულ ორ თხზულებაში ირმის მონადირება ნიშანია დოვლათის და  სულიერი ძალების აღდგენისა და განახლებისა. ირემი მითოსურ აზროვნებაში დაკავშირებულია ველური ბუნების ნაყოფიერების ძალებთან [სურგულაძე, 2003:22]. ეს ტექსტები ამ მოტივს სხვადასხვა რაკურსიდან გვიჩვენებს – მის მოპოვებასა და მოპოვების შემდეგ ცვლილებას.

4.2.1. მონადირის სულიერი გზა – მადლი. თხზულებათა მეორე ნაწილში ირემზე ნადირობა ცდუნების, ცოდვისა და მადლის ქმნის გზაა. „ლმობიერი მონადირე და ირმის გონიერება“ გვიამბობს, რომ ერთხელაც ყვირილობისას უშედეგო ლოდინით დანაღვლიანებული გამიხარდი სახლისაკენ გაეშურა. დაინახა, როგორ მისდევდა მგელი ფურირემს. გამიხარდის ვეღარ მოუთმინა გულმა, დაუმიზნა თოფი მგელს და მოკლა. მონადირემ გახარებულმა გამოსწია შინისაკენ, „რომ მადლი ჰქმნა, —მოითმინა და ირემს თოფი არ ესროლა“ [ვაჟა-ფშაველა, 1961 III:399]. ამ ამბავს რომ მოყვებოდა ხოლმე გამიხარდი, თან დააყოლებდა: „ნეტავი, ღმერთმა ის ცოდვა მაპატიოს, რაც კისერზე მაძევს, ის არ მაზღვევინოს, რაც ნადირი მიხოცია ჩემს სიცოცხლეში“ [ვაჟა-ფშაველა, 1961 III:399]. იგივე მოტივი გვხვდება თხზულებაში „ცრუპენტელა აღმზრდელი“. ამჯერად ირემი თავად სთხოვს მონადირეს: „ციხელო, თოფი არ გაქვ, დამკარ, შენზე უპრიანია ჩემი ლეში, ვიდრე მგელზე, ...“ [ვაჟა-ფშაველა, 1961 III:422]. ციხელმა მგელი მოკლა, ირემი კი მადლიერი გაუშვა. „მეც მადლობელი ვიყავი, მგელს ირემი გავაგდებინე პირიდან ... რაც ცოდვა მიქნია, ისიც მეყოფა ცოდვად, ნეტავი ის მაპატიოს ღმერთმა“ [ვაჟა-ფშაველა, 1961 III:422], — დასძენს მონადირე.

მოყვანილი ეპიზოდებიდან ჩანს, რომ ნადირობა ცოდვის ჩადენას გულისხმობს. მონადირეებს აწუხებთ დახოცილი ნადირის ცოდვა. განსაცდელში მყოფი ირემი კი მათ ევლინებათ როგორც გამოცდა — იხსნიან და მადლს იზამენ ძველი ცოდვების გამოსასყიდად, ან სიხარბე და მონადირის ჟინი სძლევთ და მოკლავენ ირემს. ორივე მოთხრობაში ამ მოტივს ერთნაირი განვითარება აქვს — მონადირემ „მადლი ჰქმნა“.

4.2.2. მონადირის სულიერი გზა – ცოდვა. ცდუნებას ვერ სძლია მონადირემ ალეგორიულ თხზულებაში „შეყვარებული“.  ამჯერად განსაცდელი ჯიხვის სახითაა მოვლენილი. „ჯიხვი მონადირემ სწორედ იმ დროს მოკლა, როცა მას პატარა ნუკრი სწოვდა. მონადირე შეტორტმანდა, არ უნდოდა სროლა, მაგრამ ბოლოს ვეღარ მოითმინა და დედა-ჯიხვს ტყვიამ სწორედ მაშინ გაუგმირა გული, სწორედ მაშინ წაიქცა, როცა ნუკრს დედის ძუძუ პირში ედო“ [ვაჟა-ფშაველა, 1961 IV:157]. მონადირე გრძნობს, რომ არ უნდა ესროლოს დედა-ჯიხვს, მაგრამ ვერ სძლევს საკუთარ თავს.

საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში დასტურდება ირმის მსხვერპლად შეწირვის ერთტიპური ანდრეზი. წმინდა გიორგი, რომელიც ხშირად გარეული ნადირის მფარველობის ფუნქციას ასრულებს, სოფელს მსხვერპლად უგზავნის ირემს. იგი ნებით მიდის ეკლესიასთან და ეწირება. ერთხელაც დაგვიანებით მოსულ ირემს დანაცოხრება არ დააცადეს და ისე დაკლეს. ზურაბ კიკნაძე აღნიშნავს, რომ „დანაცოხრება“ ხანის თქმულების ექსკლუზიური ნიშანია. ადამიანის ცოდვა ამ თქმულებაში გამოიხატა იმით, რომ ბიოლოგიური ციკლი შეაწყვეტინეს. ამის შემდეგ აღარ მისულა მათთან ირემი [კიკნაძე, 2016]. განსახილველ მოთხრობაშიც მონადირემ ბუნების საკრალური პროცესი დაარღვია — მან ნადირი მოკლა დედობრივი ფუნქციის შესრულებისას და ნუკრს საკვების მიღება შეაწყვეტინა. ბიოლოგიური ციკლი ბუნების ძალების განახლების პროცესია და მისი უგულებელყოფა დიდი ცოდვაა მითოსურ აზროვნებაში.

„შეყვარებული“ მონადირის მეტამორფოზას გვიჩვენებს. ეს გავრცელებული მოტივია ზღაპრებში. „უმრავლეს შემთხვევაში ეს მეტამორფოზა მოკლულ ირემზე გადაბიჯების შედეგად ხორციელდება“ [გოგიაშვილი, 2011:191]. მოთხრობაში მონადირემ დედის მოკვლა არ იკმარა და ის იყო ნაბიჯი გადადგა ნუკრის მოსაძებნად, რომ საბედისწერო განსაცდელი მოევლინა ქალის სახით. გმირი ხანგრძლივად იტანჯა და საბოლოოდ ხედ გარდასახული ბუნების წიაღს დაუბრუნდა, თუმცა პროცესი არ დასრულებულა, იგი მოლოდინშია, რომ მიაღწევს სანუკვარს.

განხილული თხზულებები, რომლებშიც ირემზე ნადირობა პიროვნული, სულიერი გამოცდის გზაა, ემყარება ხალხის რწმენას ნადირთა   პატრონზე. მონადირე სწორედ მისგან გამოიცდება ხოლმე ნადირობისას. ირემი ნადირთა პატრონის ატრიბუტი და მისი ზოომორფული სახეა. ამ შემთხვევაში ეს სახე ემყარება ზღაპრებს, თქმულებებს ნადირთა პატრონზე და ირმის სიმბოლიკას სიცოცხლის ხის კომპოზიციაში. „ნადირთა პატრონში“ ზურაბი ელიზბარს აფრთხილებს: ჩემს მტერს დაემართოს, რაც კაცს დაემართება, თუ ნადირთა პატრონმა დასწყია“ [ვაჟა-ფშაველა, 1961 III:443]. მამა ელიზბარს გამახარეს ამბავსაც მოუყვება, რომელსაც ერთ ადგილში ხუთი ირემი მოუკლავს. იმ ღამეს თვალი გამოითხარა მონადირემ და შემდეგ ნანობდა, ამდენი ნადირის ცოდვა დავიდეო. ირმებს რომ ესროდა, გუგულის მსგავსი ფრინველი დასტრიალებდა თავზე. „ის უნდა ეცნო საწყალს და ვერ იცნო. ნადირთა პატრონი ათასნაირი სახით ეჩვენება მონადირეს. ბრიყვი, ვერ მოსულიყო ცნობასა, თუ იანვარში ტყეში გუგულს რა უნდოდა და ან ირმებთან სათამაშო რა ჰქონდა!..“ [ვაჟა-ფშაველა, 1961 III:443]. პოემაში — „მონადირე“ — გმირი სანამ არ ესვრის ირემს, მისი სიწმინდის მანიშნებელი არაფერი ჩანს. ნიშანი ჩნდება მხოლოდ გასროლისა და ირმის წაქცევის შემდეგ, როდესაც მონადირე უკვე ცოდვაშია: „მე რა ვიცოდი იმ რქათი / თუ ნაკურთხნ იყვნენ ღვთისანი“ [ვაჟა-ფშაველა, 1964:33]. მძიმე სასჯელის მიუხედავად, თორღვა ისევ მონადირეა და ირემზე ნადირობის ჟინი არ ასვენებს.

ადამიანი ბუნებასთან სცოდავს, როდესაც დედის ძუძუს დაწაფებულ ნუკრს კლავს („შეყვარებული“) და, როდესაც ბუნების ძალით, გამრავლების ჟინით ავსილ ირემს განგმირავს (პოემა „მონადირე“). ამიტომ ისჯება ორივე მონადირე და ნადირთა პატრონის სახეში იქნება იგი განსახიერებული თუ ხატსა და ჯვარში, ეს უკვე ფორმალურია. როგორც თამარ შარაბიძე აღნიშნავს, „მითოსური აზროვნების დემონსტრირება მისგან გამომდინარე ქვეტექსტით, რომელშიაც ზუსტად თავსდება ქრისტიანული მსოფლხედვა, ვაჟას მხატვრული სტილის თავისებურებაა“ [ შარაბიძე, 2019:07].

ბუნების აღორძინების ქალღვთაების სახისგან არის წარმოშობილი ნადირთა პატრონიც და ალიც. ეს უკანასკნელი დემონურ სულს მიეკუთვნება, მაგრამ ნადირთა პატრონისაგან შემორჩენილი აქვს ზოომორფული ბუნება. მასაც შეუძლია ცხოველის სახე მიიღოს, თუმცა მისი მიზანია მონადირის არა გამოცდა, არამედ — მისი დაღუპვა. მოთხრობაში „ნაპრალნი“ ირმის ნაცვლად ჯიხვი გვხვდება. ჯიხვად მოეჩვენებოდა ხოლმე ალი მონადირეებს. გახარებული მონადირე თოფნასროლს რქაში რომ მოკიდებდა ხელს, ამ დროს ეცემოდა დემონი ყელში და ახრჩობდა.

განხილულ მოთხრობაში ჯიხვი დემონის მიერ გმირის დასაღუპად არის გამოყენებული. „შეყვარებულში“ ჯიხვია განსაცდელის დასაწყისი, რომელიც საბოლოოდ გმირის სულიერ ამაღლებას იწვევს. მაშასადამე, ჯიხვმა შეიძლება, როგორც დაღუპოს გმირი, ასევე სულიერ განვითარებამდე მიიყვანოს. მოთხრობაში „ნადირთა პატრონი“ და ამავე სახელწოდების ლექსში, ასევე, პოემაში „მონადირე“, ირემზე ნადირობამ ზიანი მოუტანა მონადირეებს, მაგრამ აქ ირმების მოვლინების მიზეზი გამოცდაა და არა — დაღუპვა, როგორც ჯიხვის შემთხვევაში მოთხრობიდან „ნაპრალნი“. სიცოცხლის ხის კომპოზიციაში ირემსა და ჯიხვს ერთი სემანტიკა აქვთ, მაგრამ მწერალი მაინც არჩევს — ირემი თუ ჯიხვი; „განსხვავებით სხვა მითოლოგიურ არსებათაგან, რომელთა სიმბოლიკა ხშირად ამბივალენტურია და შეიცავს პოზიტიურ და ნეგატიურ თვისებებს (მაგ., გველი, არწივი, ხარი, დრაკონი...), ირემი ერთმნიშვნელოვნად დადებითი არსებაა, აბსოლუტური, უხინჯო სიკეთის განსახიერებაა“ [კიკნაძე, 2016:207]. აკაკი წერეთლის მოთხრობაში — „გრიგოლ წერეთლის ირემი“, ეს სახე დაცლილია მითოლოგიური შინაარსისგან, მას ხალხისთვის ბოროტება მოაქვს. ბოროტების გამავრცელებელი ირემი არ შეესაბამება ირმის მითოლოგემას. ვაჟა-ფშაველას შემოქმედებაში არასდროს არის უგულებელყოფილი ირმის მითოლოგემა და იგი არ წარმოგვიდგება, როგორც ბოროტების მომტანი.

5.1. ბოროტების მძლეველი – ქრისტიანული. ვაჟა-ფშაველას შემოქმედებაში ერთ-ერთი ძირითადი მხატვრული და მსოფლმხედველობრივი საკითხია კეთილისა და ბოროტის დაპირისპირება. ამ თემას მწერალი ამუშავებს როგორც მითოსური, ასევე – ქრისტიანული სახისმეტყველებით. ორივე შემთხვევაში ვხვდებით ირემს, როგორც სულიერი გამარჯვების ნიშანსა და ბოროტების მძლეველ ცხოველს.

ალეგორიული მოთხრობა „გველი“ ქრისტიანული სახისმეტყველებით ასახავს სიკეთისა და ბოროტების დაპირისპირებას. ჭალა თავისი უმანკოებით სამოთხეს მოაგონებს მკითხველს, მით უმეტეს, რომ აქვე ჩნდება გველი, რომელმაც იქ საშინელი ცოდვა დაატრიალა. მას ყველაფრის მოშხამვა სურდა, რასაც ხედავდა. დაუხოცა კიდეც მტრედს ბარტყები, მაგრამ ირემთან ვერაფერს გახდა: „ირემმა ტოტი დაუქნია და კინაღამ მოჰკლა იგი. გველი, შეშინებული, როგორც სალა ყინულზე, ისე გასრიალდა ბალახებში და მას შემდეგ ვეღარ ბედავდა ირემთან ალერსობას“ [ვაჟა-ფშაველა, 1961 III:256]. ამ ტექსტში ირემი სიკეთესთან ერთად ძალასაც განასახიერებს. იგი ბოროტების მძლეველია.

5.2. ბოროტების მძლეველი – მითოსური. სიმბოლურ-ალეგორიულ მოთხრობაში  „ამირანის ხმალი“  ბოროტება ყორნის მხატვრულ-სიმბოლური სახით წარმოგვიდგა. გმირი მას პაპის შევერცხლილი ხირიმით კლავს, რომელსაც დედა ბოძზე მიკრული ირმის რქიდან ჩამოხსნის. საგულისხმოა ისიც, რომ ყორანი რომ კვდება, ირიჟრაჟებს კიდეც და მეკვლე შემოაღებს კარს ახალი წლის მოსალოცად.

ვაჟა-ფშაველა თავის წერილში „ფშავლები“  ახსენებს, რომ ხატის დარბაზში მონადირეებისაგან შეწირული ირმის რქები აწყვია. ზეპირსიტყვიერებიდან და სახვითი ხელოვნების ნიმუშებიდან აშკარაა, რომ საკულტო მნიშვნელობა ჰქონდა ამ ცხოველთა რქებს. „ცხოველის ბეწვისა და რქის პერიოდული ცვლა ძველ მიწისმოქმედ ხალხებს გაგებული ჰქონდათ, როგორც მცენარეთა ამოსვლა-განახლების ანალოგიური პროცესი“ [სურგულაძე, 2003:32].  ირმის რქა იყო განახლების საკრალური სიმბოლო. მოთხრობაში განახლების სხვა ნიშანიც არის. შემთხვევითი არაა, რომ ვაჟა-ფშაველას შემოქმედებაში პიროვნული გამოცდა და ბოროტ ძალასთან დაპირისპირება ახალ წელს ხდება („საახალწლო სიზმარი“, „ამირანის ხმალი“, „ახალი წელი ფშავში“, „შობის წინა ღამე ტყეში“ ... ). „დემონების, ავადმყოფობებისა და ცოდვების განდევნა თითქმის ყველგან ემთხვევა ან ემთხვეოდა დროის გარკვეულ გარდამავალ პერიოდს – ახალი წლის დღესასწაულს. ... ფიგურანტთა ორ დაჯგუფებას შორის მიმდინარე რიტუალური ბრძოლები ... ნათლად გვიჩვენებენ, რომ წლის ბოლოს და ახალი წლის მოლოდინისას ქაოსიდან კოსმოგონიისკენ გარდამავალ მითიური ეპიზოდების განმეორებასთან გვაქვს საქმე“ [ელიადე, 2017:79-80]. არის კიდევ ამ ტექსტისთვის მთავარი, ძალთა განახლების მესამე ნიშანი: დევებთან მებრძოლი ამირანის სიტყვები, რომ „კარგი ნიშნები ჩნდება“, უსათუოდ გვეშველება, რადგან ჩემმა ხმალმა „ფერი მოიწმინდაო“[ვაჟა-ფშაველა, 1964 VI:50]. აღნიშნულ მოთხრობაში ბოროტებასთან ბრძოლისა და მისი დამარცხების მუდამ განმეორებადი, მითოლოგიური სურათია დახატული, რომელშიც განახლებისა და სულიერი გამარჯვების ერთ-ერთი ნიშანი არის ირმის რქა.

* * *

ვაჟა-ფშაველას მითოსურ სამყაროსა და მითისქმნადობაზე ბევრია დაწერილი. ჩემი მიზანი იყო ერთი უნიშვნელოვანესი მითოლოგიური სახის შესწავლა მწერლის პროზაში. ეს მითოლოგემა განსაზღვრავს მისი შემოქმედების მხატვრულ-იდეურ თავისებურებებს. თხზულებების კომპარატივისტული ანალიზისას გამოიკვეთა ირმის მითოლოგემის სხვადასხვა მხატვრული ფუნქცია, რომლებიც წარმოაჩენენ მწერლის მიერ ასახულ მითოსურ მსოფლმხედველობას. ირმის სახე სრულად განსაზღვრულია ამ ცხოველის მითოლოგემით. იგი განასახიერებს ბუნების აღორძინების ძალას, მის სახესა და სიმბოლოს. ღვთაებრივი ბუნებით იგი არა მხოლოდ წმინდა ცხოველია, არამედ — ბოროტების მძლეველიც. ამ პერიოდის ქართული ლიტერატურისთვის არ არის დამახასიათებელი ამგვარი სისტემური მითოლოგიზება.

განხილულ ტექსტებში მითი არ არის მხოლოდ სახე ან სიუჟეტური ხაზი. იგი სააზროვნო სივრცეა, რომელშიც ახალი მითი იქმნება. მაგალითად, მოთხრობა „შეყვარებული“ ჯადოსნური ზღაპრის სტრუქტურაზეა აგებული. ჯიხვის მოკვლის შემდეგ მონადირე ხედავს ქალს და მასთან მისაღწევად ტრანსფორმაციას განიცდის. ამ ტიპის ზღაპრებს ესქატოლოგიური დასასრული აქვს, ქორწილით სრულდება. ეს ქორწილიც მითოსურია, „ამ ქორწილის დღე უხვალიოა, როგორც ის მერვე დღე, რომელსაც არ აქვს დასასრული“ [კიკნაძე, 1991:18], მაგრამ ამბავი დასრულებულია.  „შეყვარებულში“ ეს დასასრული არ დგება, იგი არაესქატოლოგიურია, მას არ აქვს ჯადოსნური ზღაპრის ტიპური დასასრული. ხედ გადაქცეული გმირი კი არ შეუერთდა კლდეში გამომწყვდეულ სატრფოს, არამედ ისწრაფვის და მოელის მასთან შერთვას. ეს მითიური, მარადიული ლტოლვა და პროცესია.

ვაჟა-ფშაველა ამ ტექსტებში მითოსურ ქრონოტოპს ქმნის, რომელშიც მუდმივი პროცესია სასიცოცხლო ძალების მინავლება და შემდეგ განახლება. ეს საკრალური დროა, როდესაც ქაოსი შემოიჭრება და მისი განდევნით ხელახლა აღდგება კოსმიური ენერგია. ამ მარადიულ ციკლს ავტორი გვიხატავს როგორც ბუნების სივრცეში, ისე — ადამიანში. პიროვნებაში მიმდინარე კვდომა-აღდგომის პროცესი, ცდუნება და მადლის ქმნა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მწერლის შემოქმედებაში. ავტორი ამ ნიშნით გამოირჩა არსებული ლიტერატურული დისკურსიდან, რომელიც ძირითადად გარემოს აღწერითა და მისი კრიტიკით განისაზღვრებოდა. ვაჟა-ფშაველამ სამყაროს მუდამ განახლებადი მითოსური აღქმით გააღრმავა ქართული ლიტერატურის სააზროვნო და მხატვრული სივრცე; საკაცობრიო, მარადიული საკითხები მაღალმხატვრულად ასახა და შექმნა XIX საუკუნის კლასიკურიდან მოდერნისტულ დისკურსში გარდამავალი პარადიგმა. [1]

კვლევა განხორციელდა  (PHDF -22-2546) შოთა რუსთაველის საქართველოს ეროვნული სამეცნიერო ფონდის მხარდაჭერით.

[1] რადგან ირმის სახით არის მითოლოგიზებული ვაჟა-ფშაველას შემოქმედება, მოდერნის ეპოქაში ცნობიერების დემითოლოგიზაცია/დესაკრალიზაციის პროცესიც ვაჟა-ფშაველამ სწორედ ირმის სახის გამოყენებით ასახა. მოთხრობაში „ირემი“ ამ სახის ფუნქციას წარმოდგენილ ვერცერთ მოტივს ვერ მივაკუთვნებთ, თუმცა, სწორედ მათი გათვალისწინება გახდის ვალიდურს ირმის ამ განსხვავებული მხატვრულ-იდეური დატვრირთვის გამოკვლევას.