ეკლესიის მამების დამოკიდებულება პრობლემისადმი, თუ რა უნდა ყოფილიყო ათვისებული წარმართული კულტურისგან და რა უარყოფილი, სხვადასხვაგვარია. ამ აზრთა სხვადასხვაობაში ყველაზე აქტუალური საკითხი ფილოსოფიასთან მიმართებაა. ფაქტია, რომ  ქრისტიანული სწავლებისათვის      ფილოსოფია მნიშვნელოვანია, მაგრამ  ამავდროულად გარკვეულწილად საშიშიც. თვალი რომ გადავავლოთ წარმართული კულტურისა და ქრისტიანობის ურთიერთმიმართების ისტორიას, ნათელი გახდება, რომ სიტუაცია განსაკუთრებით მაშინ დაიძაბა, როცა წარმართულმა სამყარომ თავისი აღსასრულის ჟამს კაცობრიობას    სამი საბოლოო ფილოსოფიური სინთეზი მისცა:  სტოიციზმი, ეპიკურეიზმი, ოდნავ მოგვიანებით ნეოპლატონიზმი. სწორედ მათ დასაძლევად  ქრისტიანობა იძულებული გახდა,  თავად მიეღო და მოერგო დიალექტიკის პლატონური ტრადიცია. “დემიურიგის” გაგება, რომელიც იყო კოსმოსის კონსტრუქტორი, მომწესრიგებელი (“ტიმეოსი” პლატონი)  გაიგივებული იქნა ბიბლიის პირველივე თავების ღმერთ-შემოქმედთან [Аверинцев, 1976:17-64].

რადგანაც  პირველ ქრისტიან მამებს განათლება წარმართულ სკოლებში ჰქონდათ მიღებული, ჰომეროსის, დემოსთენეს, ჰესიოდეს, ევრიპიდესა და სხვა ანტიკურ მოღვაწეთა მოძღვრებანი   მათი აზროვნების ნაწილს შეადგენდა, ამის  შედეგად ქრისტიანული  ლიბერალური  მსოფლმხედველობა  პლატონისას ჰგავდა.  გამომდინარე აქედან, ქრისტიანთათვის, რომელთა მოძღვრებაც ანტიკური იდეოლოგიის კარგად გადამუშავებული ვარიანტი იყო, მნიშვნელოვანია აღზრდის საქმეში წარმართობის, როგორც ასეთის, როლი.

კატეხისტური სკოლის დამფუძნებელი კლიმენტი ალექსანდრიელი პირველი ცდილობს ქრისტიანობისა და ანტიკურობის ერთმანეთთან მორიგებას. იგი თვლის რომ ელინური კულტურა უფლის სურვილითა და ნებით არსებობდა და ის იყო კაცობრიობის  მოსამზადებელი საფეხური ქრისტიანობის მისაღებად.

ათწლეულების განმავლობაში აქტუალურია  ენობრივ-კულტურული ელინურობისა   და მისი მიღება-არმიღების  საკითხი. “წინააღმდეგობა რწმენასა და ცოდნას, ღვთისმეტყველებასა და მისი გამოხატვის საერო, კლასიკურ ფორმებს (ბერძნულ რიტორიკა-ფილოსოფიას) შორის ალექსანდრიული და კაბადოკიური სკოლის მოღვაწეების შრომებში  ცოდნის რწმენისადმი დაქვემდებარებით დასრულდა. ელინური განათლებისადმი დამოკიდებულება გულისხმობდა  ამ განათლების, როგორც საერო-ლიტერატურული ფორმის, მიღებას ქრისტიანული იდეოლოგიის სამსახურში. ელინური ლიტერატურის (რიტორიკა-ფილოსოფიის, პოეზიის, ისტორიოგრაფიის და სხვ.)  გამოსახვის ფორმები, მხატვრული სახეები,  პარადიგმები, მაღალი სტილი, ცნებით-ტერმინოლოგიური აპარატი მისაღები გახდა  ქრისტიანული ლიტერატურისათვის, როგორც უკვე შემუშავებული მზა, დახვეწილი მხატვრულ-ლიტერატურული ფორმები. [ბეზარაშვილი,2004:106]

              კლიმენტი ალექსანდრიელის იდეოლოგიური გამგრძელებელია ორიგენე, მათ მიეკუთვნებათ პირველობა ქრისტიანულ სარწმუნოებასთან ბერძნული ფილოსოფიის შეჯერების ცდაში.  „წმინდა მამათა“ მოღვაწეობაში მეორე პერიოდი შექმნეს კაპადოკიის ეკლესიის წარმომადგენლებმა აღმოსავლეთში – გრიგოლ ღვთისმეტყველმა (329-390), ბასილი დიდმა (330-379) და გრიგოლ ნოსელმა (331-394), ხოლო დასავლეთში – ნეტარმა ავგუსტინემ.  ისინი ფილოსოფიაში პლატონის ხაზის დამცველები არიან და მასზე აფუძნებენ ქრისტიანულ ორთოდოქსულ დოგმატიკას ერეტიკოსების წინააღმდეგ ბრძოლაში.  ამ კაპადოკიელ მამებთან ჯერ კიდევ ძლიერი იყო სწრაფვა წარმართული ანტიკური ფილოსოფიისადმი. მათში ერთმანეთს ერწყმოდა ფილოსოფოსობისა და ღვთისმეტყველების სურვილი.

წინამდებარე სტატიის მიზანია, კაბადოკიელთაგან ერთ–ერთი  მნიშვნელოვანი მამის – ბასილი დიდის – დამოკიდებულების განხილვა   ე.წ. „გარეშე სიბრძნისა“ და ამ სიბრძნეში არსებული ეთიკურ–ზნეობრივი პრინციპებისადმი ერთ–ერთი მნიშვნელოვანი ტრაქტატის „რა სარგებელი უნდა მივიღოთ ელინური ლიტერატურისაგან“ საფუძველზე. ტექსტის ანალიზის საფუძველზე  დეტალურადაა შესწავლილი ტრაქტატის შესაძლო წყაროები, ნაჩვენებია ინტერტექსტუალური მიმართებანი პლატონსა და პლუტარქესთან[1]. ამგვარი მიმართებების  (ალუზია, ციტატა) გამოვლენა მიუთითებს ბასილი კესარიელის მცდელობაზე, ერთმანეთს მოარგოს ქრისტიანობა და ანტიკურობა, მივიდეს გარკვეულ კონსესუსამდე.

ბასილი კესარიელის განსახილველი ტრაქტატის თეზა ერთია - რა სარგებელი შეიძლება მიიღოს ქრისტიანმა  ადამიანმა ბერძნული ლიტერატურისაგან. სარგებლიანობის შესახებ  მსჯელობა  რამდენიმე მიმართულებითაა   გაშლილი. ავტორი ცდილობს, კლასიკური აზროვნებისა და ორთოდოქსული პოსტულატების ბალანსი შემოგვთავაზოს.  რადგანაც უმთავრესი მავნე ზეგავლენისაგან სულის დაცვაა,  ამიტომ საჭიროა,  ადამიანი  თავისი არსებობის განმავლობაში სათნოებების მოპოვებას ესწრაფვოდეს, რომ სხეული სულის სასიკეთოდ მოათვინიეროს. ამ საკითხის განხილვისას ავტორი მოიხმობს შედარებებსა და მეტაფორებს  ქრისტიანული და არაქრისტიანული ლიტერატურიდან  და თავის მიერ წამოყენებული დებულებების  არგუმენტებად იყენებს  მათ. 

     ტრაქტატის დასაწყისში ავტორი ავითარებს იდეას, რომ ცხოვრება ჰგავს მოგზაურობას, რომლის დროსაც ადამიანი ეცნობა კაცობრივ (ადამიანურ) საქმეებს. და ვინაიდან თავად ავტორი უკვე ამ მოგზაურობის თითქმის ბოლოშია გასული,   თავს უფლებას  აძლევს, რომ გარკვეული სახის რჩევები მისცეს მათ (ახალგაზრდებს, მსმენელებს),  ვინც ცხოვრებისეულ სირთულეებს ახლა ეჭიდება. იგი თავს ივალდებულებს, რომ ყრმებს  ყველაზე უსაფრთხო გზისკენ  მიუთითოს, რომელსაც  საბოლოო ჭეშმარიტებასთან მიჰყავს ადამიანი. ამავდროულად  ახალგზარდებსაც ენიჭებათ გარკვეული როლი  ამ საქმეში. მათ ერთგვარი „შეცნობის“ უნარი უნდა გამოიჩინონ, უნდა შეძლონ,  ერთმანეთისგან გაარჩიონ  კეთილი და ბოროტი.

ქრისტიანი  ადამიანი დღენიადაგ უნდა მიილტვოდეს  სასარგებლოს მოპოვებას სულისთვის, ასეთი სასარგებლო კი, შესაძლოა, “ძველი დროის ადამიანთა ნაწერებში”, ანუ წარმართ ავტორებთანაც, მოიძებნოს. თუმცა, ამ შემთხვევაში ადამიანის გონებაში გამორჩევის უნარი  უნდა  ამოქმედდეს, რათა მთლიანად არ ჩაიძიროს წარმართთა შემოქმედებაში.  “არაა საჭირო [მოზარდებმა] გონების საჭე, ვითარცა ხოლმადისა, ამ ადამიანთა იდეებს დაუმორჩილონ, მათგან მხოლოდ სასარგებლო უნდა მიიღონ, უვარგისის განგდება კი უნდა მოახერხონ.  როგორი ტრაგედიაცაა ხომალდის ჩაძირვა,  ასეთივე დიდი უბედურება იქნება  სულის დაღუპვა და გახრწნა”[Migne, 1857:565], ამგვარ საშიშროებას კი წარმართული დროის თხზულებანი შეიცავენ. გემის ამგვარი ანალოგია პლატონური აზროვნებიდან იღებს სათავეს. დიალოგში “სახელმწიფო”  პლატონი  სახელმწიფოს სავარაუდო მმართველებზე საუბრისას არაერთხელ მიმართავს მესაჭისა და ხომალდის ანალოგიებს. უმაქნისი და დიდებისმოყვარე ადამიანები ხომ ყველანაირი გზით ცდილობენ  ხომალდის ნამდვილი პატრონის დაყოლიებას, რომ ხელთ იგდონ ხომალდი.  როგორც კი საწადელს მიაღწევენ, მაშინვე შეესევიან ყველაფერს, იწყებენ გაუთავებელ ღრეობას და ხომალდსაც ისე მართავენ, როგორც ამგვარ მეხომალდეებს შეჰფერით. რეალურად კი მათ წარმოდგენაც არ აქვთ ნამდვილ მესაჭეზე, რომელიც უნდა ითვალისწინებდეს წელიწადის დროს, თვალს ადევნებდეს ცას, ქარის ქროლას, მოკლედ, ყველაფერს, რაც მის ხელობას უკავშირდება, თუ სურს, მარჯვედ მართავდეს ხომალდს. ამ უთავბოლო ადამიანებს კი ჰგონიათ, რომ შეუძლებელია სწავლით შეიძინო მართვის უნარი, გამოცდილება და თვით მესაჭის ხელობა [The Republic.. 1968: 488c,d,e]  ამგვარი მესაჭეების ხელში ხომალდის დაღუპვა გარდაუვალია.

                ბასილი კესარიელი მოუწოდებს ახალგაზრდებს, ისე განერიდონ ნაკლებადღირებულ ლიტერატურულ ნაწარმოებებს, როგორც სირინოზთა სიმღერას - ოდისევსი, რომელმაც  სმენა დაიხშო. ავტორი ოდისევსის მითს აქ ოდნავ განსხვავებული სახით წარმოადგენს. თუ ჰომეროსთან ოდისევსი თავის თანამგზავრებს ცვილით ამოუვსებს ყურებს და საკუთარი თავის ანძაზე მიბმას დაავალებს მათ, რათა სირინოზთა ტკბილხმოვანებამ არ გაიტაცოს და უბედურებას არ შეჰყაროს, ბასილი კაბადოკიელთან ეს პასაჟი ტრანსფორმირებული სახით წარმოგვიდგება.  ამ შემთხვევაში  ოდისევსი თავადაც დაიხშობს სმენას. საფიქრებელია, რომ იგი ამას  აკეთებს იმისთვის, რომ  როგორმე აიცლოს თავიდან საცდური,  რადგანაც,  მუსიკას  პოზიტიურთან ერთად  ნეგატიური გავლენის მოხდენაც შუძლია ადამიანის სულზე. ოდისევსიც თავს იზღვევს, რომ სულში ვნებები არ ჩაეღვაროს.

            წმინდა წერილი ადამიანის სულს საიდუმლოებების საშუალებით აყალიბებს და ზრდის,  „ხანდახან ასაკის გამო არ შეგვიძლია მისი [წმინდა წერილის,–თ.მ] აზრის სიღრმის ჩაწვდომა, ამიტომაც სულიერ თვალს ვივარჯიშებთ მრავალი სხვადასხვა თხზულებით, რომელნიც არც თუ ისე შორს დგანან წმინდა წერილისაგან, მსგავსად რაღაც აჩრდილებისა და ანარეკლებისა“[Migne, 1857:565]. ციტირებულ პასაჟში  აღნიშნული სხვადასხვა თხზულებანი  წარმართული ეპოქის ლიტერატურის ნიმუშებს  უნდა გულისხმობდეს, რადგანაც   „გარეშე სიბრძნე“  ადამიანებს  მზის ბრწყინვალების წყალში ცქერას შეაჩვევს და ამის შემდეგ მათ გაუადვილდებათ მზერის მიპყრობა თავად მზის სინათლისაკენ, ანუ ბიბლიური ჭეშმარიტებისკენ.  ზემოთქმულიდან  გამომდინარეობს, რომ  გარკვეული სახის წარმართული  ცოდნა   გვაახლოებს „ჭეშმარიტ სიბრძნესთან“. ამის დამადასტურებლად ბასილი მოიხმობს ბიბლიურ პერსნაჟთა მაგალითებს – „მოსე, რომელმაც სახელი მთელ კაცობრიობაში სიბრძნით გაითქვა, გონებას წვრთნიდა ჯერ ეგვიპტელთა მეცნიერებებით, ხოლო შემდგომ შეუდგა არსის შეცნობას. უფრო მოგვიანებით მის მსგავსად ბრძენ დანიელზე ამბობდნენ, რომ მან ჯერ ბაბილონში აითვისა ქალდეველთა სიბრძნე და მხოლოდ ამის შემდეგ ეზიარა ღვთაებრივ სიბრძნეს“[Migne, 1857:568].

ბასილი კესარიელის მსგავსად მსჯელობს წმინდა იოანე დამასკელი - წარმართულ სიბრძნეში იმისდა მიუხედავად, რომ ბევრი რამ მიუღებელია, „წმინდა ოქროს“ გამორჩევა მაინც შესაძლებელია: „თუ შევძლებთ, რომ გარეშეთაგანც მოვინაყოფოთ სასარგებლო რამ, არც ესაა აკრძალული, გავხდეთ გამოცდილი მეკერმეები, მოვიკრიბოთ ნამდვილი და წმინდა ოქრო, ნაყალბევი კი უკუვაგდოთ. მივიღოთ საუკეთესო სიტყვები (ხოლო სასაცილო ღმერთები და უცხო ზღაპრები  ძაღლებს მივუყაროთ), რადგან უდიდესი ძლიერების შეძენას შევძლებთ მათგან“ [დამასკელი, 2000:445].

             ავტორის აზრით, „გარეშე სიბრძნე“ სასარგებლოა გონების საწვრთნელად,   შესაბამისად,  დასაფასებელია მეცნიერება და ფილოსოფია, რომელიც გვეხმარება  უმაღლეს ჭეშმარიტებასთან მიახლოებაში.  ბასილისთან  ამსოფლიური ცოდნა შედარებულია ხეს, რომლის უმთავრესი  თვისებაა, უხვად მოისხას ნაყოფი; ამასთანავე ეს ხე დაფარულია ფოთლებიანი რტოებით, რომელიც მისი სამკაულია. ზუსტად ასეთივე  ნაყოფია სულისთვის ჭეშმარიტება, თუმცა, ამსოფლიური  სიბრძნით შემოსვა კარგია, მსგავსად იმ ფოთლებისა, რომელნიც ნაყოფს იცავენ და ხესაც  ალამაზებენ.

            რადგანაც წარმართული თხზულებანი შესაძლოა მავნებელი აღმოჩნდეს სულისთვის, ადამიანები  გამორჩევითობის უნარით  ფუტკრებს უნდა მიემსგავსონ.  რადგან ამ მწერებს ძალუძთ, რომ ყვავილთაგან სარგებელიც მიიღონ და ესთეტიკური სიამოვნებაც: „ფუტკრები გადაფრინდებიან ყვავილიდან ყვავილზე და სადაც დასხდებიან, ყოველივეს მიღებას კი არ ცდილობენ, არამედ იმდენს მოიპოვებენ, რამდენიც მათი საქმისთვისაა გამოსადეგი, დანარჩენს კი ხელშეუხებელს ტოვებენ” [Migne, 1857:569].  ფუტკრის  მეტაფორა მიგვანიშნებს,  რომ გონივრულია  სარგებლის (ამ შემთხვევაში სიბრძნის) მიღება ყველაფრისაგან, რაც კი არსებობს.  ფუტკრის საქმიანობა პრაქტიკულია,   ყვავილისაგან მხოლოდ იმას ითვისებს, რაც აუცილებლობას წარმოადგენს.  ბასილი ხაზს უსვამს ფაქტს, რომ ადამიანმა ფუტკრის ამგვარ ზომიერ ქმედებას უნდა მიბაძოს.  ანტიკური ნაწერებიდან სასარგებლო უნდა მიიღოს და საშიშს განერიდოს.  როგორც ყვავილს ახასიათებს სურნელება და ნექტარი, ასევე შეიცავენ “ძველი ადამიანების” ნაწერები სიბრძნეს სხვა „სიამოვნებებთან“ ერთად და თუკი ფუტკარს  აქვს იმის უნარი, რომ ნექტარი აითვისოს, მაშინ მოაზროვნე არსებას რატომ არ უნდა შეეძლოს ამ სიბრძნის გამოკრება კლასიკური ლიტერატურიდან? ეს ეთიკურ-ზნეობრივი სიბრძნეა, დაცლილია რელიგიურობისაგან,  მაგრამ ადამიანის სულს დაეხმარება მარადიული ცხოვრებისათვის მზადებასა და სათნოებების მოპოვებაში.

რაც ახლოს დგას და ენათესავება ქრისტიანულ იდეოლოგიას, ის უნდა აითვისონ მოსწავლეებმა, ხოლო სხვაგვარს უნდა განერიდონ, „როგორც ვარდის ბუჩქიდან ყვავილების კრეფისას ეკლებს ვარიდებთ თავს“[Migne, 1857:569]. როგორც სამეცნიერო ლიტერატურაშია ცნობილი, ეკალი აღნიშნავს მიწიერ საქმეებს, მას შეუძლია ასევე “გარეშე” სიბრძნის გამოხატვა საღვთო სიბრძნესთან მიმართებით. ვარდი ეკალთა შორის ნიშნავს, აგრეთვე, ამსოფლიური და საღვთო სიბრძნის  დაპირისპირებას, საერო სიბრძნეში ჭეშმარიტების უკეთურისაგან გამოცალკევებას. მაგ: გრიგოლ ნაზიანზელთან, ეფრემ მცირესთან, იოანე დამასკელთან: “ამათთა (“გარეშეთა”) ხელოვანებითა მოუზღუდავს ვენახისა ამის  თვისისა ნაყოფთა შუენნიერებაი, ხოლო უშინაგანეს  რაი ვენახისა და ტევნებისა მადლთაისა განხილვაი გუწადოდის, მალიად მოვისთულოთ სიტკბოებაი” [ბეზარაშვილი, 2002:167].

              ბასილი ხელოვნების ნაწარმოებებთან ურთიერთობისას უფრო დიდი სიფრთხილის გამოჩენისკენ მოუწოდებს მკითხველს, ვიდრე საკვების შერჩევისას იჩენენ ადამიანები, რადგან, თუკი ადამიანი ფიქრობს იმას, რომ რომელიმე სახეობის საკვებით სხეულს ზიანი არ მიაყენოს, მით უფრო უნდა მოერიდოს სულისათვის ისეთი საზრდოს მიწოდებას, რომელიც მავნე აღმოჩნდება მისი სულისთვის, რაც უფრო ღირებულია სხეულთან შედარებით. ,,არ უნდა დავემსგავსოთ ადიდებულ მთის ნიაღვარს, რომელიც მიისწრაფის და თან იერთებს ყოველივეს, რაც კი გზად შეხვდება” [Migne, 1857:577].

ბასილისთვის წარმართული ნაწარმოების კითხვისას ეთიკური თვალსაზრისია მნიშვნელოვანი.  მხოლოდ იმ ავტორით უნდა დაინტერესდეს მკითხველი, რომელიც ზნეობრივ და მორალურად სრულყოფილ ადამიანს ასახავს,   საგმირო საქმეებს რომ  ჩადის  და ღირსეულად  ცხოვრობს. ასეთ შემთხვევაში ავტორს უნდა მოვუსმინოთ კიდეც და უნდა მივბაძოთ მის მიერ დახატულ პერსონაჟებს[2].

 ბასილი ისტორიკოსთა შემოქმედების გაცნობასაც გამორჩევის პრინციპით ურჩევს ახალგაზრდებს. საძრახისად უნდა ჩაითვალონ ის მემატიანეები, რომელნიც მხოლოდ გართობისთვის წერენ.

ამქვეყნიური  და იმ ქვეყნიური ღირებულებების დასაპირისპირებლადაა მოხმობილი ტრაქტატში  ჰერკულესის ამბავი, რომელიც  ავტორს შეუტყვია კეოსელი სოფისტისგან - პროდიკუსისგან. ტრაქტატში ჰერკულესი წარმოდგენილია შემდეგნაირად: იგი ზის გზაგასაყარზე, როდესაც  მასთან მიდის ორი ქალი, ვიზუალურად ერთმანეთისგან რადიკალურად გასხვავებული, ერთი  ამქვეყნიური მშვენიერებისა და ვნების განსახირებაა, რომელიც მაცდურად უცქერს ყმაწვილს და ამგვარი მზერით ათასგვარ სიამოვნებას ჰპირდება, ხოლო მეორე შეუხედავი და გლახაკია, მის გზას თუ აირჩევს ჰერაკლე, ტანჯვა და საფრთხე მოელის ხმელეთსა თუ ზღვაზე, თუმცა, სიცოცხლის ბოლოს თეოზისი ელის.  მოხმობილი  პასაჟი  რამდენიმე კუთხითაა მნიშვნელოვანი. ბასილი ამბის თხრობისას ხაზს უსვამს ჰერაკლეს ასაკს და მის ასაკს უდარებს თავისი მოსწავლეების ასაკს. საფიქრებელია, რომ ამ ხაზგასმით იგი თავის ახალგაზრდა მსმენელებს მოუწოდებს, მიბაძონ ჰერაკლეს ქმედებას, რომელმაც სათნოების გზა აირჩია. აღსანიშნავია ის ფაქტიც, რომ  ქალები წარმოადგენენ სათნოებასა და მანკიერებას, მაგრამ  ჰერაკლეს გადაბირებას  სიტყვით არ ცდილობენ, არამედ უტყვად რჩებიან ამბის ბოლომდე.  ავტორი  ამ დეტალს ტრაქტატის მომდევნო    ქვეთავებში ხსნის შემდეგნაირად, რომ სიტყვები თავისთავად მნიშვნელოვანია, მაგრამ, თუ  სიტყვა  საქმით იქნება ხორცშესხმული, უკეთესია და უფრო ბევრისმთქმელი.   სიტყვასა და ქმედებას შორის განსხვავება ძირითადად დიდია ხოლმე,  შესაძლებელია,  სიტყვით ჩანდე სამართლიანი, მაგრამ ამავდროულად ცხოვრების წესით სულაც არ მისდევდე  სამართლიანობას. მოცემული მსჯელობის არგუმენტად  ბასილი მოიხმობს პლატონი სიტყვებს:  “ეს არის უკიდურესი უსამართლობა, ჩანდე სამართლიანად, როცა სინამდვილეში სრულიადაც არ ხარ ასეთი”[The Republic… 1968:361a]

ზნეობრიობა ღვთის მიერ კაცობრიობის თანდაყოლილი ერთგვარი სიკეთეა. ზნეობის კანონი ადამიანს მუდამ ახსენებს თავს, პავლე მოციქული ამის შესახებ ამბობს: “წარმართთა, რომელთა რჯული არა აქუნ, და ბუნებითსა მას შჯულსა ჰყოფდეს, ამათ რამეთუ შჯული არა აქუს, თავისა თვისისათვის შჯულ არიან: რომელნი გამოაჩინებენ საქმესა შჯულისასა, დაწერილსა გულთა შინა მათთან, თანა-მოწამებითა   მათდა გონებისა მათითაისა და შორის ურთიერთის გულის სიტყუანი შეასმენდნენ ანუ სიტყუას უკუგებენ”   [რომ. 2:14-15]*.   აქედან გამომდინარეობს, რომ წარმართებს გადარჩენის შანსი აქვთ ისევე, როგორც  იუდეველებს. წარმართები სინდისის მიხედვით მოქმედებენ, სინდისი კი ადამიანის შინაგანი ხმაა, ინტუიციაა.  

იმავე აზრს ავითარებს მაქსიმე აღმსარებელი, მიიჩნევს რა, რომ ბარბაროსები სიკეთის კეთებას იმიტომ ამჯობინებენ ბოროტებას, რომ ამაში სულიწმინდა ეხმარება, ვინაიდან სულიწმინდა ადამიანში დაბადებიდანვეა: “მრავალს აღმოვაჩენთ  უკიდურესად  ბარბაროსულ და მომთაბარე ადამიანთაგან, რომლებიც  კეთილმშვენიერებას განიკუთვნებენ  და ძველთაგანვე მათ შორის გაბატონებულ მხეცურ კანონებს უკუაგდებენ. აი, ამგვარად არის ყველაში მარტივად სულიწმინდა” [სამეცნიერო.... 2004].

წარმართული ხანის ცნობილი მოღვაწენი, ბუნებითი შჯულის წყალობით, სათნოებათა სილამაზეს არა მხოლოდ  სიტყვით შეგვაგონებდნენ, არამედ მაღალი ზნეობის მისაბაძ მაგალითებს თავადაც ხშირად იძლეოდნენ. 

ათენელ პოლიტიკოს პერიკლეს მთელი დღე შეურაცხჰყოფდა ერთი კაცი,  მიუხედავად ამგვარი დამცირებისა, პერიკლემ იგი დღის ბოლოს შინ  გააცილა, რათა სიბრძნისმოყვარეობაში იმ დღეს მოპოვებული წარმატება წყალში არ ჩაჰყროდა. 

 მიტევებისა და შენდობის განსაცვიფრებელ მაგალითად მოჰყავს ბასილის  ევკლიდე მეგარელის ქმედება, რომელმაც დაიფიცა, რომ კაცს, რომელიც სიკვდილით ემუქრებოდა, გულს მოულბობდა და მტრობის შეწყვეტას აიძულებდა.

            წარმართი  პერიკლესა და ევკლიდეს მაგალითები ენათესავება სახარებისეულ მცნებებს:

და რომელსა უნდეს სასჯელად და მიღებად კუართი შენი, მიუტევე მას სამოსელიცა შენი.  და რომელი წარგიქცევდეს შენ მილიონ ერთ, მივლე მის თანა ორიცა.  და რომელი გთხოვდეს შენ, მიეც; და რომელსა უნდეს სესხებად შენგან, ნუ გარე-მიიქცევი. გესმა, რამეთუ თქუმულ არს: შეიყუარო მოყუასი შენი და მოიძულო მტერი შენი.  ხოლო მე გეტყჳ თქუენ: გიყუარდედ მტერნი თქუენნი და აკურთხევდით მწყევართა თქუენთა და კეთილსა უყოფდით მოძულეთა თქუენთა და ულოცევდით მათ, რომელნი გმძლავრობდენ თქუენ და გდევნიდენ თქუენ. [მათე 5:40-44].

ბასილი თვლის, რომ   თუკი  ამგვარი ზნეობის მაგალითები ადამიანს მძვინვარებისას  გონებაში მოუვა, ეს ლაგამი აღმოჩნდება მისთვის და ამგვარად მოუფრთხილდება სულს, რადგანაც სიბრაზისას კარგი არასოდეს მოდის სულში [3] [Migne, 1857:576].

ტრაქტატში მოხმობილი ალექსანდრე მაკედონელის საქციელიც  სახარებისეულ სიბრძნეს  ენათესავება - ,,არ იმრუშო”. მე კი გეუბნებით, რომ ყველამ, ვინც ქალს გულისთქმით უყურებს, უკვე იმრუშა მასთან თავის გულში.  თუ გაცდუნებს შენი მარჯვენა თვალი, ამოითხარე და გადააგდე, ვინაიდან უმჯობესია შენთვის, რომ ერთი ასოთაგანი დაგეღუპოს, ვიდრე მთელი შენი სხეული გეენაში ჩავარდეს” [მათე 5:39].

        ალექსანდრე მაკედონელის თავშეკავების მაგალითი ზნეობრივად მისაბაძი უნდა იყოს ყრმათათვის. მან სპარსეთის მეფის, დარიოსოს, ქალიშვილები ტყვედ ჩაიგდო ომში, მათი ხილვა არ ისურვა, გულისთქმას არ აჰყვა, რადგანაც ფიქრობდა, რომ  საკუთარი ვნებების დამორჩილება უფრო სასახელო საქციელი იყო ღირსეული  მეფისთვის, ვიდრე მტერზე გამარჯვება. ისტორიული წყაროების მიხედვით  პლუტარქე გვამცნობს,  რომ ბარსინაზე ქორწინებამდე ალექსანდრეს  სხვა ქალთან ხორციელი კავშირი არ ჰქონია. აღნიშნული ფაქტი მოგვაგონებს ქრისტიანულ რელიგიაში  ქალწულობის შენახვას ქორწინებამდე.

            ყრმებს საკუთარი გონების მართვა უნდა შეეძლოთ და  ხორციელ ვნებებს არ უნდა დაემორჩილონ. ამაზე მსჯელობისას ბასილი კვლავ  უსვამს ხაზს  მიმბაძველობის უნარს და არგუმენტად მოჰყავს  საოცარი სიძლიერის მქონე  ანტიკური დროის ადამიანების მაგალითები  - პოლიდამოსისა და  მილონ კრიტონელის. მათი  მთელი ძალისხმევა მიმართული იყო იქითკენ, რომ სრულყოფილად მომზადებულიყვნენ შეჯიბრებისთვის და გამარჯვების  შემთხვევაში  მიეღოთ   დიდება და  გვირგვინები.  ყრმა ქრისტიანი მაქსიმალურად უნდა მიებაძოს ათლეტ ადამიანთა თავდადებას და მონდომებას, რათა საუკუნო ცხოვრებისათვის სათანადოდ მოემზადოს. ათლეტნი აკეთებდნენ ყველაფერს, რომ საკუთარი შესაძებლობანი გაეუმჯობესებინათ, ქრისტიანმა ადამიანმაც ყველაფერი უნდა გამოცადოს, რომ მიაღწიოს დასახულ მიზანს, თუმცაღა ეს არ იქნება ადვილი. ათლეტთა მსგავსად მასაც მოუწევს ოფლის ღვრა და გაუსაძლისი შრომის  გაწევა.

როგორც ათლეტები იწრთობოდნენ სხვადასხვა ფიზიკური  განსაცდელით, ასევე უნდა  იწრთობოდეს ქრისტიანი ადამიანის სული, რადგანაც სული ბევრად ძვირფასია სხეულზე. ეს მსჯელობა ენათესავება პავლეს სიტყვებს: “არა უწყითა, რამეთუ რომელნი იგი ასპარეზთა შინა რბიედ, ყოველნივე რბიედ, ხოლო ერთმან მიიღის ნიჭი? ესრეთ რბოდეთ, რაითა ეწინეთ. ხოლო ყოველივე იგი მოღუაწე ყოველსავე მოითმენნ იგინი უკუე რამე, რაითა გახრწნადი გვირგვინი მოიღონ, ხოლო ჩუენ - უხრწნელი  [II კორინთ. IX:24-27].

როგორც პავლე მოციქული, ასევე ბასილი კესარიელი  ხაზს უსვამს ფიზიკურ და უხრწნელ გვირგვინებს შორის რადიკალურ განსხვავებას. თუკი ათლეტნი ამქვეყნიური დიდებისათვის ასე თავდადებულად იღვწიან და იკაჟებენ სხეულს, მათ მსგავსად ქრისტიანი ადამიანიც არ უნდა შეუშინდეს იმ წვრთნის სირთულეს, რომელიც ღვთაებრივი გვირგვინის მოსაპოვებლად გარდახდება თავს.

ათლეტთა მიმბაძველობაზე მინიშნების შემდეგ ბასილი მსჯელობას უკვე სულის მიერ სხეულის, ვითარცა მძვინვარე მხეცის, დამორჩილების შესახებ წარმართავს. იგი ვერ ხედავს აუცილებლობას, რომ სხეულზე გარდამეტებულად იზრუნოს ადამიანმა, ვინაიდან სულს თავისუფლება უნდა მიენიჭოს და ხორციელი მოთხოვნილებებისაგან გათავისუფლდეს. საკვები იმდენი უნდა მიიღოს, რომ სხეული არ დაუძლურდეს, ხორცზე გარდამეტებულად ზრუნვა ერთგვარი ბოროტებაც კია.  

               სხეულისა და სულის ამგვარი ურთიერთობა გვაგონებს პლატონის ,,ფედონს”, სადაც სოკრატე აცხადებს, რომ ,,სიცოცხლეში მხოლოდ მაშინ მივუახლოვდებით ჭეშმარიტებას, როცა იმდენად დავშორდებით სხეულს, რომ მხოლოდ აუცილებლობა თუ გვაიძულებს, რომ საქმე ვიქონიოთ მასთან, როცა სხეულის ბუნებით კი არ აღვივსებით და გავისვრებით, პირიქით, ჩვენს სიწმინდეს დავიცავთ მისგან, დავიცავთ მანამ, სანამ ღმერთი არ აგვხსნის ბორკილებს”  [Plato, 2005:67A].

გარდამეტებული ხორციელი სიამოვნება სულს შებღალავს, დათხვრის, ამიტომაც უნდა უგულებელყოს ადამიანმა იგი, თუკი სულისთვის სარგებლის მოპოვებაზე ფიქრობს. იმავეს აცხადებს პავლე მოციქულიც -ადამიანმა ხორცზე ზრუნვა გულისთქმად არ უნდა გაიხადოს [რომ. XIII:14].  სხეული იმისთვისაა შექმნილი, რომ სულს ემსახუროს (ვითარცა ფილოსოფია - აზროვნებას) ამიტომაც, სხეულის მიერ სულში აღმოცენებული ვნებები გონებით უნდა დაამშვიდოს და მათრახით უნდა დაამარცხოს ადამიანმა, რათა არ დაემსგავსოს  იმ მეეტლეს, თავშეუკავებელი ცხენები უდიერად რომ მიაქროლებენ [Migne, 1857:584].

სხეულისა და სულის ურთიერთშეპირისპირებისას ბასილის მოჰყავს იმ ხელოსნების ანალოგია, რომელნიც ხელსაწყოებს რუდუნებით უვლიან, ხოლო ხელსაწყოების გამოყენების ხელოვნებას, ანუ მიზნობრივობას, უგულებელყოფენ. ამ პასაჟში სხეულის მნიშვნელობა, სავარაუდოდ, დაიყვანება  ხელსაწყომდე, რომლის მეშვეობითაც სული ფუნქციონირებს, სხეული უნდა ემსახუროს აზროვნებას, ანუ ფილოსოფიას.  სხეულმა, ვითარცა ინსტრუმენტმა, იმისათვის, რომ იარსებოს, ძალიან მცირე რამ სჭირდება, ხოლო თუ გარდამეტებულად იზრუნებ მასზე, შესაძლოა, სხვა რაღაცებისკენ მიიდრიკოს და ფუნქცია შეიცვალოს. 

      ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ცხადია, რომ ბასილი კესარიელი პატრისტიკის წარმომადგენელთა იმ კატეგორიას განეკუთვნება, რომელიც მაქსიმალურად ცდილობს, ქრისტიანულ მსოფლმხედველობას მოარგოს წარმართული კულტურის მიღწევანი.  იგი ხაზგასმით აღნიშნავს საერო ცოდნის აუცილებლობას, მაგრამ ეს ცოდნა მხოლოდ და მხოლოდ მოსამზადებელი ეტაპი უნდა გახდეს უმთავრესი მიზნის მისაღწევად. ადამიანმა, ამავდროულად, სიფრთხილე უნდა გამოიჩინოს  ასეთი ტიპის ნაწარმოებებთან ურთიერთობისას, რადგან საშიშროება იმისა, რომ წარმართული იდეოლოგიის საბურველში გაეხვეს, დიდია.

ბასილი კესარიელის თხზულებათა მიხედვით ნათლად ჩანს, რომ იგი კლასიკურ განათლებას დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს; განხილული ტრაქტატის გარდა, ამის მაგალითად შეიძლება დავასახელოთ ბასილი დიდის გრიგოლისეული ეპიტაფია  [Migne, 1838: 509BC - Orationes 43]

მართებულად შენიშნავს დეკანოზი გეორგი ფლოროვსკი, რომ იულიანეს განკარგულებათა შორის ქრისტიანთათვის ყველაზე მძიმე იყო ის, რომელიც მათ მეცნიერებისა და ხელოვნების სწავლებას  უკრძალავდა.  ფაქტობრივად, ეს იყო დაგვიანებული მცდელობა, გამოეთიშა ქრისტიანები კულტურის მშენებლობიდან, დაეცვა ძველი კულტურა ქრისტიანული გავლენისა და ზეწოლისაგან [ფლოროვსკი, 2004].   სწორედ ეს იწვევდა ეკლესიის კაპადოკიელი მამების ძლიერ გაღიზიანებას.  ბასილი კესარიელი თავს მოვალედ თვლიდა, ახალგაზრდობისთვის მიემართა და აეხსნა, „რა სარგებელი შეიძლება მოგვიტანოს ელინისტურმა ლიტერატურამ“.  ბიზანტიური კულტურის  ძირითად არსს წარმოადგენს ის, რომ შეთვისებული და ახლებურად შეფასებული იქნა კულტურის ყველა ძირითადი ელემენტი“ და ამ კაცობრიობისთვის ღირსეულ საქმეში ბასილი კესარიელს დიდი წვლილი მიუძღვის.

[1]მეცნიერებაში მიუთითებენ, რომ ბასილის დასახელებული ნაშრომის წყარო, სავარაუდოდ, იყო პლუტარქეს ნაწარმოები „ყრმათათვის, თუ როგორ  უნდა იკითხონ პოეტები“, ასევე, პლატონის „სახელმწიფოში“ ჩამოყალიბებული თვალსაზრისი პოეტების შესახებ.  შესაბამისად, პლუტარქესთან პარალელები შენიშვნებშია წარმოდგენილი.

[2] შდრ. პლუტარქე: “საძოვრებზე  და სათიბებზე ფუტკარი დაეძებს ყვავილებს, თხა - მწვანე ბალახს, ღორი - ფესვებს, სხვა ცხოველები კი მცენარეთა  თესლებს და ნაყოფებს. ასევე ხდება პოეტურ თხზულებებთან  მიმართებაში - ზოგი იკვლევს აგებულებას, ზოგს სიტყვათა სილამაზე და კეთილხმოვანება იტაცებს, არიან ისეთებიც, რომელნიც  მორალის შესახებ მსჯელობას მიიჩნევენ სასარგებლოდ. ადამიანი, რომელსაც გათვითცნობიერებული აქვს  საკუთარი ღირსება და  უყვარს სიქველე, არ კითხულობს პოეზიას გართობის  მიზნით, არამედ  აღმზრდელობითი კუთხით უყურებს მას, უგულისყუროდ არ ტოვებს  იმ პასაჟებს, რომლებშიც საუბარია მამაცობაზე, სიბრძნეზე, სამართლიანობაზე, დაახლოებით ასეთზე - ილიადა, XI,313”.[Памятники… 1964]

*ციტატებს ბიბლიიდან ვუთითებთ გიორგი მთაწმინდელის რედაქციის მიხედვით.

[3] შდრ. პლუტარქე: „ყველაზე ღირებული სიქველე, რაც კი ადამიანს გააჩნია, არის ის, რომ ღვთაებრივი ნაპერწკალია ჩვენში და ეს ღმერთთათვის სასარგებლოა, რადგან ყველა ესწრაფვის თავის მსგავსს. აღშფოთება და ბრაზის ჩახშობა - ეს უდიდესი საქმეა. ამის მაგალითს იძლევა აქილევსი, როდესაც პრიამოსს შეიწყალებს, არ მოკლავს და ჰექტორის გვამს გააპატიოსნებს და გაატანს. ეს მისაბაძი მაგალითია, რადგან ადამიანი ცდილობს, არ მიეცეს, არ დაემონოს მრისხანებას“[ Памятники… 1964].