ათონის მთაზე რომაელ ბენედიქტელთა დამკვიდრებაში მნიშვნელოვანი წვლილი მიუძღვით დიდ ქართველ საეკლესიო მოღვაწეებს. გიორგი ათონელი „იოანესა და ექვთიმეს ცხოვრებაში" მოგვითხრობს იმის შესახებ, როგორ შეიკედლეს ქართველებმა თავიანთ მონასტერში ლეონ დიდი რომაელი ბერი და მისი მოწაფეები, ხოლო შემდეგ დაეხმარნენ მათ თავიანთი სავანის აგებაში [აბულაძე, 1967:66].

სამეცნიერო საზოგადოებაში აზრთა სხვაობაა ათონელ ბენედიქტელთა კონფესიურ კუთვნილებასთან დაკავშირებით. მეცნიერთა ერთი ნაწილი მათ მართლმადიდებლებად თვლის, ხოლო სხვანი - კათოლიკებად.

მაგალითად, კორნელი კეკელიძეს მიაჩნდა, რომ საქართველო X-XI საუკუნეებში არ იზიარებდა საბერძნეთის რიგორისტულ შეხედულებებს რომაელთა ეკლესიის შესახებ [კეკელიძე 1957: 139], ხოლო აკადემიკოს ელენე მეტრეველის აზრით, ქართველები იჩენდნენ სიმპათიებს ლათინი ბერებისა და კათოლიკური სარწმუნოებისადმი [მეტრეველი, 1998: 98]. მსგავსი შეხედულებები საკმაოდ არის გავრცელებული ჩვენს სამეცნიერო საზოგადოებაში.

კორნელი კეკელიძისა და ელენე მეტრეველის ზემოხსენებული მოსაზრებები დამყარებულია იმ ცნობებზე, რომლებიც გიორგი ათონელისა და გიორგი მცირის ჰაგიოგრაფიულ თხზულებებში მოიპოვება დასავლელ ქრისტიანთა შესახებ. უწინარეს ყოვლისა, მათ მხედველობაში აქვთ „იოანესა და ექვთიმეს ცხოვრებაში" აღწერილი ქართველ და ბენედიქტელ ბერთა მეგობრობის ამბავი.

ათონელ ბენედიქტელთა შესახებ განსხვავებული აზრი ჰქონდა მიხეილ საბინინს. იგი იზიარებდა რუსულ ბიზანტინისტიკაში არსებულ შეხედულებას იმის თაობაზე, რომ ისინი რომაელი მართლმადიდებლები იყვნენ: „საჩინო არს, ვითარმედ, მთაწმიდას მეცამეტე საუკუნეში ლათინთა მონასტერნი იყუნეს, მართლმადიდებლობის აღმსარენი წმ. ბენედიკტის წესისანი" [საბინინი 1882: 415][1].

ამრიგად, მიხეილ საბინინის აზრით, ათონელი ბენედიქტელები რომაელი მართლმადიდებლები იყვნენ, ხოლო ელენე მეტრეველის შეხედულებით - კათოლიკები (სწორედ ამიტომ მიიჩნევდა იგი, რომ ქართველებს ჰქონდათ სიმპათიები კათოლიკური სარწმუნოებისადმი).

მაშ ასე, ვინ იყვნენ ათონელი ბენედიქტელები - კათოლიკები თუ მართლმადიდებლები?

ჩვენთვის მეტად მნიშვნელოვანია ამ საკითხის გამორკვევა, რადგან ამით უფრო მეტი ნათელი მოეფინება ქართული სულიერებისა და კულტურის ერთ-ერთი უმთავრესი კერის, ათონის ივერთა მონასტრის, საქმიანობას.

რა ვიცით ათონელი ბენედიქტელებისა და მათი მონასტრის შესახებ? ლეონ დიდმა რომაელმა ბერმა ქართველ მამათა დახმარებით ათონის მთაზე დააარსა ღმრთისმშობლის სახელობის მონასტერი. იგი ცნობილია, როგორც ამალფის ანდა, როგორც ამალფიტიონის მონასტერი [Bonsall, 1969:62; მეტრეველი, 1998: 97]. შემდგომში იგი ასევე იხსენიება, როგორც მოლფინის ძველი მონასტერი [Keller, 1994-2002:14-15][2]. ამალფიტიონი ათონის ბენედიქტელთა მონასტერს დაერქვა მის დამაარსებელთა წარმომავლობის მიხედვით. ისინი  იტალიის ქალაქ ამალფიდან იყვნენ [Bonsall, 1969:62].

ბენედიქტელთა მონასტერი   ათონის მთაზე დაარსდა 985-990 წლებში [Keller, 1994-2002:18]. გიორგი ათონელის ცნობით, ათონის მთაზე ბენედიქტელი ბერები მივიდნენ „ვიდრე-ღა მამაჲ იოვანე ცოცხალ იყო", ანუ 1005 წლამდე [ქართული... 1984:105] .

ამალფიტიონის მონასტერმა ათონის მთაზე XIII საუკუნის ბოლომდე იარსება [Keller, 1994-2002:14-15]. სამსაუკუნოვანი ისტორიის მიუხედავად, მის შესახებ ბევრი არაფერია ცნობილი. მისი ისტორიაც დიდი ხნის განმავლობაში ფაქტობრივად შეუსწავლელი იყო [Bonsall, 1969:62]. როგოც ჩანს, სწორედ ამან განაპირობა ის აზრთა სხვაობა, რომელიც მის მკვიდრთა კონფესიური კუთვნილების შესახებ არსებობს.

თავიდანვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ პირდაპირი ცნობა, აღიარებდნენ თუ უარყოფდნენ ათონელი ბენედიქტელები დასავლურ დოგმატს სულიწმიდის გამომავლობის შესახებ, ჩვენთვის უცნობია. მაგრამ, მიუხედავად ამისა, დასკვნების გაკეთება მაინც ხერხდება სხვადასხვა ფაქტის ანალიზის საფუძველზე. განვიხილოთ ეს ფაქტები თანმიმდევრობით.

როგორც ცნობილია, 1014 წელს ევქარისტული ერთობა დაირღვა რომსა და აღმოსავლეთს შორის იმის გამო, რომ რომის პაპმა ოფიციალურად ჩაამატა მრწამსში ფილიოკვე - ლათინური პნევმატოლოგური ფორმულა სულიწმიდის ძისაგანაც გამომავლობის შესახებ [Огицки... 1999:79]. ამ დროს ათონის მთაზე ბენედიქტელთა მონასტერი ახალი დაარსებული იყო. საყურადღებო ფაქტია, რომ 1014 წელს დაწყებული განხეთქილების მიუხედავად, ათონის მთაზე ბენედიქტელტა მონასტერს არსებობა არ შეუწყვეტია. არადა, თუკი ისინი ფილიოკვეს აღიარებდნენ, წესით, სწორედ ასე უნდა მომხდარიყო. ამას გვაფიქრებინებს ცნობილი ინციდენტი, რომელიც 1014 წლამდე გაცილებით ადრე, 808 წელს, მოხდა ელეონის მთაზე. ბერძნებმა იქიდან გამოდევნეს რომაელი ბენედიქტელები სწორედ იმის გამო, რომ მათ მრწამსი ფილიოკვეს ჩართვით იგალობეს [Haugh, 1975: 168].

ასე რომ, თუკი ათონელი ბენედიქტელებიც ფილიოკვეს აღიარებდნენ, მათაც ისევე გამოდევნიდნენ ბერძნები ათონის მთიდან, როგორც ელეონის მთიდან გამოაძევეს კარლოს დიდის ქვეშევრდომი ბენედიქტელები.

ამრიგად, ათონის მთაზე ბენედიქტელები ჩვეულებრივ განაგრძობდნენ მოღვაწეობას, 1014 წელს დაწყებული განხეთქილების მიუხედავად. მაგრამ ეს მხოლოდ დასაწყისი იყო იმ განხეთქილებისა, რომელმაც შემდგომში შეუქცევადი ხასიათი მიიღო და დიდი სქიზმის სახელით გახდა ცნობილი. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ არც 1054 წლის ცნობილ მოვლენებს დაურღვევია ათონის მთაზე მოღვაწე ბენედიქტელთა მშვიდობიანი ცხოვრება [Keller, 1994-2002:10-11, 15].

გარდა ამისა, ცნობილია ბერძენ მართლმადიდებელთა და დასავლელ ქრისტიანთა დაპირისპირების სხვა შემთხვევებიც: 1052 წელს, ბიზანტიის იმპერატორის ბრძანებით, კონსტანტინეპოლში დაიხურა დასავლელ ქრისტიანთა ეკლესია-მონასტრები [Keller, 1994-2002:10], ხოლო 1186 წელს საერთოდ განდევნეს ლათინები კონსტანტინეპოლიდან [Keller, 1994-2002:12]. მიუხედავად ამისა, ბერძნებს ათონის მთიდან იქ მოღვაწე ბენედიქტელები არ გამოუდევნიათ, არც მათი მონასტერი დაუხურავთ. ამის საპირისპიროდ, ათონის მთაზე ბენედიქტელთა მონასტერი პრივილეგიებითაც სარგებლობდა - მას მფარველობდნენ ბიზანტიის იმპერატორები, ხოლო მისი წინამძღვრები ერთ-ერთი პირველნი აწერდნენ ხელს ათონის მთის ოფიციალურ დოკუმენტებს [Keller, 1994-2002: 5, 10-12 , 18][3].

ლეო ბონსალი საგანგებოდ აქცევს ყურადღებას ათონელ ბენედიქტელთა უფლებრივ მდგომარეობას. იგი აღნიშნავს, რომ, რომსა და აღმოსავლეთს შორის არსებული სქიზმის მიუხედავად, ამალფიტიონელი ბენედიქტელები ათონის მთის მართვაშიც  იღებდნენ მონაწილეობას [Bonsall, 1969:62-67].

ყველა ეს ფაქტი  ერთადერთ რამეზე მიანიშნებს - ათონელი ბენედიქტელები ბერძენთა ერთმორწმუნენი იყვნენ. როგორც ჩანს, სწორედ ამიტომ გამოუგზავნეს იტალიელებმა წერილი თავიანთ თვისტომებს  ათონის მთაზე. მაგალითად, 1070 წელს მოწერილი წერილიდან ჩანს, რომ იტალიელებს აინტერესებდათ ათონელ ბენედიქტელთა აზრი ბერძენთა და რომაელთა ევქარისტიის პრაქტიკაში არსებულ განსხვავებაზე. საინტერესოა, რომ ათონელმა ბენედიქტელებმა პასუხს თავი აარიდეს [Keller, 1994-2002:11].

დაბოლოს, ცნობილია რომის პაპის, ჰონორის მესამის, წერილი. 1223 წელს მან მიმართა ჯვაროსნებს და ათონის მთის „სქიზმატი" ბერების წინააღმდეგ, ფაქტობრივად, ინკვიზიციური ლაშქრობისკენ მოუწოდა. საყურადღებოა, რომ არავითარი გამონაკლისი პაპის წერილში ათონის მთაზე მოღვაწე ბენედიქტელებთან დაკავშირებით არ ჩანს [Keller, 1994-2002:13].

მოკლედ, ჩვენს ხელთ არსებული ყველა ფაქტი მიანიშნებს იმაზე, რომ ათონელი ბენედიქტელები ნამდვილად ბერძენთა ერთმორწმუნენი იყვნენ. მიუხედავად ამისა, მაინც გაჩნდა მოსაზრება მათი კონფესიური კათოლიკობის შესახებ. ეს იმიტომ მოხდა, რომ ისინი წარმოშობით იტალიიდან იყვნენ.

საქმე ის არის, რომ იტალია დიდი სქიზმის ეპოქაში (და მას შემდეგაც) მონოკონფესიური არ ყოფილა. მაგალითად, ცნობილია, რომ ათონის მთაზე მართლმადიდებელი იტალიელები XIV საუკუნეშიც მოღვაწეობდნენ. ერთ-ერთი მათგანის, ღირსი ისიხის, ცხოვრება აღწერა გრიგოლ პალამამ, რომელიც, როგორც ცნობილია, სწორედ თავისი ანტილათინობით გამოირჩევა [Keller, 1994-2002:4].

ამრიგად,  არ არსებობს საფუძველი საიმისოდ, რომ ათონელი ბენედიქტელები, მათი წარმომავლობის გამო, მივიჩნიოთ კათოლიკებად[4]. ჩვენი აზრით,  თავისთავად ის ფაქტი, რომ ათონის მთაზე ქართველები და ბენედიქტელები მეგობრობდნენ, სულაც არ ნიშნავს იმას, თითქოს ქართველებს ბერძნებისგან განსხვავებული დამოკიდებულება ჰქონდათ რომის ეკლესიისადმი (როგორც ამას ფიქრობდა კორნელი კეკელიძე).

საქმე ის არის, რომ ქართული ჰაგიოგრაფიული ძეგლების გარდა, ათონელ ბენედიქტელთა შესახებ ცნობებს ბერძნულ ჰაგიოგრაფიაშიც ვხვდებით. მაგალითად, ათანასე ათონელის ცხოვრებაში მოთხრობილია, როგორ მეგობრობდნენ მასთან ბენედიქტელები. კერძოდ, ათანასე დიდის ცხოვრებიდან ვიგებთ, რომ მასთან რჩევა-დარიგების მისაღებად ყოველი მხრიდან მიდიოდნენ ბერ-მონაზვნები. მათ შორის იყვნენ ბენედიქტელებიც. ისინი მივიდნენ ათანასე ათონელთან და საჩუქრად მიართვეს ერთი ქოთანი ხიზილალა. რატომღაც ათანასემ ძღვენი არ მიიღო, მაგრამ ამას ხელი არ შეუშლია მათი დამეგობრებისთვის. ათანასე დიდის ლავრაში ბენედიქტელი იოანე და არსენი დარჩნენ სამოღვაწეოდ [Bonsall, 1969: 62-67; Keller, 1994-2002: 5, 18; Успенский, 2007: 114-115][5]. ხოლო შემდგომში ბენედიქტელებმა მათი მონასტერი სწორედ ათანასე ათონელის დიდი ლავრის სიახლოვეს ააშენეს.

ათონის მთაზე ბენედიქტელთა მოღვაწეობის შესახებ „იოანეს და ექვთიმეს ცხოვრებაში" აღწერილ ამბავს ეხმიანება ლეონ ოსტიელის „ქრონიკაში" არსებული ცნობები. აღნიშნული „ქრონიკიდან" ვიგებთ, რომ იტალიაში, კასინოს სავანეში,[6] 986 წელს შფოთი ატეხილა. მიზეზი იყო ის, რომ მონასტრის 28-ე წინამძღვარი, სახელად მანსო, ბერებს კი არ აურჩევიათ, როგორც ამას ბენედიქტეს მიერ დადებული წესი მოითხოვდა, არამედ ბენევენტოს დუკმა პანდულფმა დაადგინა. ამის გამო ბერთა ერთი ნაწილი განეშორა კასინოს სავანეს. მათ შორის იყვნენ იოანე ბენევენტო, თეობალდი, ლუტიუსი და კიდევ ხუთი სხვა, რომელთა სახელებიც არ არის ჩაწერილი. ამათგან პირველი სამი იერუსალიმში წავიდა, ხოლო დანარჩენმა ხუთმა, სავარაუდოდ, კალაბრიას მიაშურა [Bonsall, 1969: 62-67; Keller, 1994-2002: 6-7; PL 173, 597B-598A].

იოანე ბენევენტომ შემდგომში იერუსალიმიდან გზა განაგრძო სინისკენ, ექვსი წელი დაჰყო სინაზე, შემდგომ კი საბერძნეთისკენ იბრუნა პირი და მივიდა მთაზე, რომელსაც ეწოდება აგიონ ორისი. აქ იგი ცხოვრობდა ამალფიონში თავის თვისტომებთან ერთად. შემდეგ მას ძილში გამოეცხადა წმიდა ბენედიქტე და უბრძანა, რომ დაბრუნებულიყო მონტე კასინოში, სადაც მას წინამძღვრად აირჩევდნენ. ის დაბრუნდა იტალიაში და 997 წელს (მანსოს გარდაცვალების შემდეგ) არჩეულ იქნა კასინოს 29-ე წინამძღვრად [Bonsall, 1969: 62-67; Keller, 1994-2002: 6-7; PL 173, 607C-608B].

აიდან კელერი ქრონოლოგიურ ფაქტებზე დაკვირვებით აღნიშნავს, რომ ლეონ ოსტიელის „ქრონიკაში" მოხსენებული ბენევენტოს დუკი პანდულფი არის „იოანესა და ექვთიმეს ცხოვრებაში" ნახსენები ლეონ დიდი რომაელი ბერის ძმა [Keller, 1994-2002:6]. მართლაც, გიორგი ათონელი წერს, რომ „მო-ვინმე-ვიდა მონაზონი ჰრომისა ქუეყანისაჲ, კაცი განთუქმული სათნოებითა,... ძმაჲ ვენევენტოს დუკისაჲ, წარჩინებული ნათესავით. ესე მოვიდა ექუსთა მოწაფეთა თჳსთა თანა" [აბულაძე, 1967:66].  ლეო ბონსალი ყურადღებას ამახვილებს იმ ფაქტზე, რომ, რომსა და მართლმადიდებელ აღმოსავლეთს შორის მზარდი დაძაბულობის მიუხედავად, ამალფიელი ბენედიქტელები ყოველგვარი დაბრკოლების გარეშე მოღვაწეობდნენ იერუსალიმში, სინაის უდაბნოსა და ათონის მთაზე [Bonsall, 1969: 62-67].

ასე რომ, ლეონ ოსტიელის „ქრონიკა" ისევე, როგორც ათანასე ათონელის „ცხოვრება" და ათონის მთის სხვა საბუთები, მოწმობს გიორგი ათონელის სიტყვების სისწორეს - ათონელ ბენედიქტელთა სათნოებებს საბერძნეთის ეკლესიაც აღიარებდა. ამრიგად, ჩვენ მიგვაჩნია, რომ ათონელ ბენედიქტელთა და ქართველთა მეგობრობა თავისთავად სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ქართველებს ბერძნებისგან განსხვავებული დამოკიდებულება ჰქონდათ რომის ეკლესიისადმი, როგორც ამას ფიქრობდა კორნელი კეკელიძე.

ისიც გასათვალისწინებელია, რომ არა მხოლოდ ამალფიელი ბენედიქტელები მოღვაწეობდნენ ათონის მთაზე, არამედ მართლმადიდებელი ბერძნებიც მიდიოდნენ ბენედიქტე ნურსელის მიერ დაარსებულ მონასტერში. მაგალითად, ცნობილია ღირსი ნილოსი, რომელიც თავის მოწაფეებთან ერთად ჩავიდა ათონელ ბენედიქტელთა სამშობლოში. ისინი ეწვივნენ მონტე კასინოს სავანეს. იქაურმა წინამძღვარმა, ალიგერნუსმა, მიიღო ღირსი ნილოსი და მის მოწაფეებთან ერთად დააბინავა თავის ლავრაში. სწორედ ალიგერნუსის დახმარებით დააარსა ღირსმა ნილოსმა იტალიაში ვალელუჩეს წმიდა მიქაელის სახელობის ბერძნული მონასტერი, რომელმაც 1014 წლამდე იარსება [Keller, 1994-2002:8]. ისტორიიდან სხვა ბერძენ მართლმადიდებელ საეკლესიო მოღვაწეთა შესახებაც არის ცნობილი, რომლებიც იტალიაში მოღვაწეობდნენ X-XI საუკუნეთა მიჯნაზე [Keller, 1994-2002:8-10].

ამრიგად, რომ შევაჯამოთ, საკითხის შესწავლით არ დასტურება ათონელ ბენედიქტელთა კათოლიკობა. როგორც ჩანს, ისინი, მათი წარმომავლობის მიუხედავად, მართლაც იყვნენ ბერძენთა და ქართველთა ერთმორწმუნენი, ანუ მართლმადიდებელი ქრისტიანები, ხოლო მათი სავანე ათონის მთაზე ამალფიტიონი იყო მართლმადიდებლური მონასტერი.

დანართი 1
ბენევენტოსა და ამალფის საჰერცოგოები იტალიის რუკაზე (XI საუკუნის დასაწყისი).

დანართი 2
ლეო ოსტიელი, «კასინესის მონასტრის ქრინიკა» (PL 137), ამონარიდები.

[1]  მიხეილ საბინინი ლიტერატურასაც უთითებს: „ნახე პროტოკოლი კონსტანტინეპოლელ პატრიარქთა, საერო განმანათლებელის სამინისტროს ჟურნალში 1847 წლისა. ეგრეთვე მოხილვა მურავიოვისა „წიგნნი აღმოსავლეთიდგან" [საბინინი, 1882: 415]. როგორც ჩვენ გავარკვიეთ, მიხეილ საბინინი აქ უთითებს ვიქტორ ივანეს ძე გრიგოროვიჩისა და ანდრეი ნიკოლოზის ძე მურავიოვის შემდეგ პუბლიკაციებს: Григорович В. И. Протоколы константинопольского патриархата XIV столетия, Журнал Министерства народного просвещения, 1847, часть 54, отд. II;  Муравьёв, А. Н., Письма с Востока в 1849-1850 годах, С-Пб.,1851 г.

[2]  ამ მონასტრის ერთი მოწესე მოიხსენიება ათონის ივერთა მონასტრის 151-ე აღაპში: „განუწესეთ აღაპი ძმასა ჩუენსა იანიკსა მორფიტან ყოფილსა" [ბერძენიშვილი, 2007: 185, 266]. ჟაკ ლეფორის აზრით, რომელსაც იზიარებდა ელენე მეტრეველი, იანიკი ათონელ ბენედიქტელთა მონასტრის ამალფიტიონის წევრი უნდა ყოფილიყო, რომელიც შემდეგ სამოღვაწეოდ გადმოსულა ქართველთა მონასტერში  [მეტრეველი, 1998: 97]. ამ აღაპის შესახებ იხ. ასევე ივირონის აქტებში [ლეფორი, 2008: 17, 58].  ჟაკ ლეფორისა და ელენე მეტრეველის მოსაზრება მართებულია, „მორფიტიანი", მართლაც, „ამალფიტიონის" დამახინჯებული ფორმა ჩანს.

[3] მაგალითად, 1081 წელს ათონის ამალფი იხსენიება, როგორც საიმპერატორო მონასტერი [Keller, 1994-2002:11], ხოლო 1118 და 1143 წლებში იმპერატორმა იოანე მეორე კომნენოსმა მიწები შესწირა მას [Keller, 1994-2002:12]. ათონელი ბენედიქტელები რომ პრივილეგიებით სარგებლობდნენ, ეს ჩანს ასევე 1087 წლით დათარიღებული საბას პროტის სიგელიდან [Keller, 1994-2002:11].

[4] ელენე მეტრეველმა ისე გამოთქვა აზრი მათი კათოლიკობის შესახებ, რომ ზემოხსენებული ფაქტები საერთოდ არ განუხილავს და არც გაუთვალისწინებია.

[5]  984 წლის დეკემბერში შედგენილ საბუთს, რომელიც ათანასე ათონელმა უბოძა იოანე ქართველს, ლათინურად ხელს აწერს ორი ბენედიქტელი ბერი - იოანე და არსენიუსი [Keller, 1994-2002:5]

[6]  მონტე კასინო არის პირველი მონასტერი, რომელიც დააარსა ბენედიქტე ნურსელმა. ეს მოხდა 529 წელს.