წავკისი მდებარეობს თბილისის დიდგორის რაიონში, თრიალეთის ქედის სამხრეთ-აღმოსავლეთ განშტოების კალთაზე, ზღვის დონიდან 900 მეტრის სიმაღლეზე. [გიგინეიშვილი, 1987: 285] 2002 წლის მონაცემებით წავკისში 1199 მუდმივი მოსახლე ცხოვრობს. [საქართველოს... 2003: 203]

წავკისი ისტორიულ წყაროებში პირველად 1398 წლის სვე­ტიც­ხო­ვლის შეწირულობის სიგელში მოიხსენიება, როდესაც ალექ­სან­დ­რე მეფემ სვეტიცხოველს მისი შეწირულობა „მახრაღაჯითა და ხეკორძითურთ" განუახლა. [მასალები, 1964: 257; ქრონიკები, 1897: 195] როგორც ჩანს, სვეტიცხო­ველ­მა წავკისზე თავისი მფლობელობა 1578 წელს ქართლში ოსმალების გაბატონების გამო დაკარგა. მოგვიანებით, 1595 წელს, სვიმონ  მეფემ (1556-1600 წ.წ.) წავკისი მეტეხის ტაძარს შესწირა. თუმცა, 1677 წლის 7 მაისს ლევან და გიორგი ბატონიშვილებმა იგი სვეტიცხოველს განუახ­ლეს და ხელახლა შესწირეს. [მასალები, 1964: 257; კაკაბაძე, 1913: 53-54]

წავკისელი იყო როსტომ ხანის (1633-1658 წ.წ.) დედა. [ბერი ეგნატაშვილი, 1959]

საისტორიო საბუთებიდან ცნობილია, რომ წავკისი საციციანოში[1] შედიოდა. 1721 წლის აღწერით წავკისის მებატონეები არიან ვახტანგ V-ის, ანუ შაჰნავაზის (1658-1675 წ.წ.), „დარბაისელი" უთრუთ ციციშვილი, პაპუნა ციციშვილი (სარდლიშვილი)  და ზაზა ციციშვილი (სარდლიშვილი).  [აღწერა... 1907]

1781 წლის ტფილისის მიდამოების სოფლების მოსახლეობის აღწერის დავთრის მიხედვით წავკისის მებატო­ნეები გივი და თეიმურაზ ციციშვილები არიან. წავკისი ქვემო ციციშ­ვი­ლების მამული იყო, სწორედ ამიტომ ხშირად მოსახლეობის მიგ­რა­ცია წავკისში ხდება ქვემო ციციშვილების სხვა სოფლებიდან (ნიჩბისი, ყინ­წვისი, ქვენაფლაზი და სხვ.). [ტფილისის... 1967: 165]

XVIII საუკუნიდან ციციშვილების დასუსტების შედეგად მათი მამულების ნაწილი თბილისის მელიქ მამასახლისების, ბებუთაშვილების,[2] ხელში გადავიდა.

იოანე ბატონიშვილის მიერ XIX საუკუნის დამდეგს ჩატარებულ აღწერაში ტფილისის სამხრეთის მხარეს მდე­ბარე სოფლების სიებში აღნიშნულია „ქ. წავკისი". [იოანე ბაგრატიონი, 1986: 46]  1801 წელს გამოიცა აქტი გიორგი XII-ის ძის, დავით ბატონიშვილის, ყმების შესახებ, რომლებიც სახელმწიფო ხაზინას გადაეცნენ. ეს ყმები დავითს თავად გივი ციციშვილისთვის ჩამოურთმევია. [АКАК, 1886: 302]

რუსეთის იმპერიის აღწერით, 1804 წელს წავკისი 302 დესეტინაზეა[3]   გაშლილი, სადაც  გლეხების სულ ცხრა კომლია დასახელებული; მებატონეები არიან ფარსადან, ზაზა და უთრუთ ციციშვილები. [სცსა, საქ. 74: 43] ყმების სხვადასხვა გზით ჩამორთმევა და მათი სახელმწიფო ხაზინისთვის გადაცემის პროცესი ამ პერიოდში ახალი დაწყებული  იყო. ყველა მონაცემით მოსახლეობის რაოდენობა მეტი უნდა იყოს.

ადვილი შესაძლებელია, წავკისის აღწერისას შეცდომა იყოს დაშვებული, რადგან ცნობილია, რომ 1781 წელს იქ 16 კომლი ცხოვრობს [ტფილისის... 1967: 165], xolo 1817 წელს - 27 კომლი.  [სცსა, საქ. 477:27-28]  შუა periodში mxolod 9 კომლიs arseboba garkveul ეჭვს იწვევს. ამავე დროს მემამულეთა შორის საეჭვოდ არ ჩანს თავადი ბებუთაშვილი. ცნობილია, რომ იმ დროისათვის თბილისის მიდამოების სოფლებში - წყნეთsa და წავკისში - ციციშვილების მამულები უკვე მთლიანად თუ არა, მათი  დიდი ნაწილი სწორედ ბებუთაშვილებს აქვთ. შესაძლებელია, მებატონეები გადასახადების შემცირების მიზნით შეგნებულად მალავდნენ ყმებს.

წავკისში რამდენიმე ეკლესიაა, რომლებიც, ძირითადად, გვიან შუასაუკუნეებშია აშენებული. ჩვენთვის საინტერესო ძეგლი სასაფლაოზე მდებარეობს. იგი პატარა, ბაზი­ლი­კის ტიპის ეკლესიაა მაღალი სა­კურთ­ხევლით; კარი დასავ­ლე­თის მხარეზე აქვს. ეკლესია ნა­გებია ქვით. მშენებლობაში გამოყენებულია ქართული წი­თე­ლი აგური. კარებთან ორივე მხარეზე ჩასმული იყო „ხაჩქა­რე­ბი",[4] რომელთაგანაც მარცხენა, ufro დიდი, ნაცრისფერიa,  ხოლო მარჯვენა, პატარა - მიხაკისფერი. მეოცე საუკუნის ბოლოს ჩატარებული რესტავრაციის დროს წავკისის ეკლესიიდან ხაჩქარები ჩამოიხსნა და დღეისათვის შიგნით, ეკლესიაშია, დალაგებული.

სურ. №1

წავკისის ეკლესია, ხედი სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან

სამხრეთის კედელში დატანებულია პატარა ნაცრისფერი ქვა ხუთსტრიქონიანი მთავრული ასოებით შესრულებული სომხური წარწერით.

სურ. №2

წავკისის ეკლესიის  გეგმა და ჭრილი

სურ. №3

წავკისის ეკლესია, სამხრეთის კედელი, სომხური წარწერა.

Ի  ԹՎԻՆ  ՋԽԲ

ԵՍ  Տ-Ր  ԱԻԷՏԻՍ  Ք-ՀՆԱՍ

ՇԻՆԵՑԻ  Ս-Ի  ԵԿՂՑԻՍ

Տ-Ր  Յ-Ս  ԸՆԿԱԼ  ՁԵՌԱՑ

ԻՄՈՑ

„სამშენებლო" წარ­წერა ქართულად ასე ითარგმნება: „წელსა 942 [+551=1493] მე, მამა ავეტის მღვდელმა, აღვაშენე წმინდა ესე ეკლესია. უფალო იესო, მიიღე ხელთაგან ჩემთა".[5]

წარწერა პროფ. ლეონ მელიქსეთ-ბეგმა ამოიკითხა და ეჭვგარეშე მიიჩნევს, რომ ეს ეკლესია სომეხმა მღვდელმა/ტერტერამ ააშენა 1493 წელს. [მელიქსეთ-ბეგი, 1922: 100] მის აზრს იზიარებს მეცნიერთა დიდი ნაწილი. [Шмерлинг.. 1960: 67; Կարապետյան, 1995]

წარწერის შესახებ არაფერს ამბობს პროფ. პარუირ მურადიანი თავის ცნობილ ნაშრომში „საქართველოს სომხური ეპიგრაფიკა." [Мурадян, 1985]

ზოგადად, სომხურ ისტორიოგრაფიაში ქართული ეკლესიების სომხურისათვის მიკუთვნების მიზანმიმართული ტენდენცია იქნება. 1995 წელს სომხეთში გამოვიდა სამველ კარაპეტიანის ნაშრომი „სომხური ეკლესიები საქართველოში." [Կարապետյան, 1995] რუკა-ცნობარში საუბარია საქართველოში არსებული 650-მდე ეკლესიის სომხურ წაბაზე. პროფ. ბონდო არველაძე დაწვრილებით განიხილავს zemoaRniSnul რუკა-ცნობარს და წავკისის ეკლესიის წარწერის შესახებ ვარაუდობს, რომ  igi გვიან  უნდა იყოს მოტანილი. [არველაძე, 1996: 36]

სომეხი მეცნიერების იმ mosazrebas, რომ, თითქოს, წავკისის ეკლესია ტერტერამ 1493 წელს ააშენა, რიგი მიზეზების გამო ვერ გავიზიარებთ. როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, წავკისი მეზობელ შინდისთან ერთად XIV საუკუნიდან (savaraudod კი უფრო ადრეც, რადგან შეწირულობის სიგელში განახლებაზეა საუბარი) მცხეთის ეკლესიის მამულების ნუსხაში შედიოდა. ამასთან ერთად იგი ნაკლებად იყო „გასომხების" ან სომეხთა დასახლების პროცესში ჩართული. უფრო მეტიც, შეიძლება თამამად ვამტკიცოთ, რომ მეზობელი სოფლებისგან განსხვავებით წავკისი ერთადერთი სოფელია, სადაც XVIII საუკუნის 80-90-იან წლებამდე (სანამ თავადი ციციშვილის მამული თან­და­თან თბილისის მელიქ მამასახლისების, ანუ სომხური წარ­მო­მავ­ლო­ბის თა­ვად ბებუთაშვილების, ხელში არ გადავიდა) სომეხთა არანაირი კვალი არ Cans. ბებუთაშვილი ყვე­ლა­ნაი­რად ცდილობდა წავკისისა და სხვა სოფლების „გასომხებას".[6] თუმცა, რუსული ადმინის­ტრა­ცი­ის დამყარების შემდგომ 1804 წლის აღწერაში წავკისი მაინც მთლია­ნად ქარ­თულ სოფლად არის დასახელებული. [АКАК, 1886: 461]

როგორ აღმოჩნდა წარწერა და „ხაჩქარები" ქართულ სოფელ წავკისში?

ცნობილია, რომ სომხურ მოსახლეობას ხშირად საცხოვრებელი ადგი­ლის შეცვლისას თავისი სალოცავებიდან თან მიაქვს  სამშენებლო წარ­წერები,  „ხაჩქარები" და  ტოპონიმებიც. დღევანდელი ჯა­ვა­ხე­თის მაგალითზე ამისი თქმა თამამად შეგვიძლია.

მსგავსი ქვა, რომელზეც სომხური წარწერაა შესრულებული, ადგილობრივად არ მოიპოვება და ეკლესიის მშენებლობაშიც საერთოდ არ არის გამოყენებული. საყურადღებოა ის ფაქტიც, რომ „სამშენებლო" წარწერაზე არ არის მოხსენიებული არც მეფე და არც ფეოდალი (თუნდაც სომეხი), თუ ვის დროს შესრულდა წარწერა; არ არის ნახსენები toponimi წავკისიc. ყოვე­ლი­ვე ეს საფუძვლიან ეჭვს ბადებს და gvafiqrebinebs, რომ წარწერა, თუ გვიანდელი ნაყალბევი არ არის და მართლაც 1493 წელს არის შესრულებული, წავკისში XVIII საუკუნის ბოლოს უნდა  მოხვედრილიყო. ჩანს, XVIII საუკუნეში წავკისის გასომხურების მიზნით რამდენიმე კომლი ჩამოასახლებს  და ქართულi ეკლესიის კედლებში Caმოსულებმა თან ჩამოტანილი წარწერა და ხაჩქარები ჩასვეს. თუმცა, როგორც ჩანს, ამ ადგილზე დიდხანს ვერ გაძლეს და ისევ შეიცვალეს საცხოვრებელი ადგილი, თავიანთი კვალი კი ეკლესიაზე, „სამშენებლო" წარწერისა და ხაჩქარების სახით დატოვეს.

ამგვარად, შეიძლება დავასკვნათ, რომ სომხურ ენაზე შესრულებული წარწერა წავკისის სასაფლაოს ეკლესიაზე გვიან არის ჩასმული და არანაირი საფუძველი არ არსებობს იმის მტკიცებისა, რომ ეკლესია სომხურად ჩაითვალოს.

[1] საციციანო - თავად ციციშვილების სათავადო. ციციშვილები სამცხიდან არიან გადმოსულები. ისინი ტაოში ფანასკერტის ციხის მფლობელები იყვნენ. სამცხის ათაბაგ ყვარყვარე II-სთან (1451-1498 წ.წ.) დაპირისპირების გამო ზაზა ფანასკერტელი ქართლში გადმოდის. აქ მდინარე ძამას ხეობაში სათავადოს აყალიბებს. ციციშვილები დიდ საგვარეულოთა რიცხვს მიეკუთვნებოდნენ მანამ, სანამ ორად, ზემო და ქვემო ციციშვილებად, არ გაიყვნენ. წავკისი ქვემო ციციშვილებს ეკუთვნოდათ. ციციშვილები ომის დროს მეფის სადროშოს სარდლები იყვნენ. მეფის სადროშოს ლაშქარი ძირითადად საციციანოს სოფლებიდან იკრიბებოდა.

[2] ბებუთაშვილები XVII საუკუნეში დაწინაურდნენ, როდესაც ხოჯა ბებუთას როსტომ მეფემ (1633-1658 წ.წ.) თანამდებობა და თბილისში მამულები უბოძა. ამის შემდეგ ბებუთას შვილები თანდათან დაწინაურდნენ. თუმცა, მათ სხვა საგვარეულოების მსგავსი ფეოდალური ორგანიზაცია - სათავადო - არ ჰქონიათ. რუსეთის იმპერიის ადმინისტრაციის დამყარებამდე (1801 წ.) მემკვიდრეობით ეკავათ თბილისის მელიქის ან მელიქ-მამასახლისის თანამდებობა.

[3] დესეტინა - მიწის საზომი ერთეული ძველ რუსეთში, მოქმედებდა მეტრული სისტემის შემოღებამდე. ერთი დესეტინა 2400 კვ. საჟენს, ანუ 1,09 ჰექტარს, უდრის.

[4] ხაჩქარი (სომხ. խաչքար - ქვაჯვარი)  სომხური არქიტექტურისათვისაა დამახასიათებელი. სტელაზე გამოსახულია ჯვარი და ჩუქურთმები. ხაჩქარები მთელი სომხეთის ტერიტორიაზეა გავრცელებული: გზებზე, ეკლესიებზე. საცხოვრებელი ადგილის შეცვლისას ხაჩქარები ახალ საცხოვრებელზე გადააქვთ.

[5] სომხური წარწერა და ქართული თარგმანი მოცემულია პროფ. ლეონ მელიქსეთ-ბეგის მიხედვით. [იხ. მელიქსეთ-ბეგი, 1922:  100]

[6] მაგალითად სოფელ წყნეთის „გასომხებაში" უდიდესი წვლილი სწორედ თბილისის მელიქ მამასახლისს, თავად დარჩია ავეტიკას ძე ბებუთაშვილს (1795-1801 წ.წ.), მიუძღვის. მის შემდეგ ეს საქმე მისმა სახლიკაცებმა გააგრძელეს.