DOI: 10.55804/jtsuSPEKALI-16-9

მხატვრული ნაწარმოების დასასრული მისი სტრუქტურისა თუ იდეურ-ესთეტიკური სამყაროს უმნიშვნელოვანესი თემატური და კონცეპტუალური ნაწილი, ნიშანდობლივი  სტრუქტურული და იდეურ-ესთეტიკური ელემენტია, რომელიც განსაკუთრებულ ემოციურ ზეგავლენას ახდენს მკითხველზე და რომლისგან მიღებული შთაბეჭდილებაც მას დიდხანს მიჰყვება.

მხატვრული ნაწარმოების დასასრულმა შეიძლება გაამართლოს მკითხველის მოლოდინი, მკითხველის ლოგიკა და მწერლის ლოგიკა დაემთხვეს ერთმანეთს; მკითხველს შეიძლება მოუნდეს ნაწარმოების გაგრძელების წაკითხვა (როგორც, მაგალითად, ალექსანდრე ყაზბეგმა გააგრძელა მკითხველთა თხოვნით თავისი „ელგუჯა“), შეიძლება მწერალმა აირიდოს ან ვერ აირიდოს ბანალური დასასრული, დასასრული შეიძლება იყოს ან არ იყოს დამაჯერებელი და ა.შ.

დასასრული შეიძლება იყოს ტრაგიკული, რომელიც მკითხველში კათარზისს გამოიწვევს ან ჰეპი-ენდი: მკვეთრად გაიმიჯნოს სიკეთე და ბოროტება, ბოროტება დამარცხდეს, სიკეთემ გაიმარჯვოს, უარყოფითი  პერსონაჟები დაისაჯონ და დადებითმა პერსონაჟებმა სანუკვარ მიზანს მიაღწიონ.

ჰეპი-ენდი ნაწარმოების დასასრულის მრავალფეროვანი პალიტრიდან დღეს საკმაოდ გავრცელებულია.  ეს ანგლიციზმი, რომელიც კინემატოგრაფიდან შემოვიდა, თავიდან ფილმის ფაბულის მყარ ელემენტთან ასოცირდებოდა. ნიშანდობლივია, რომ ჰეპი-ენდისათვის მთავარი და უმნიშვნელოვანესია,  რომ ბოლოს მთავარი პერსონაჟი გადარჩეს. ამ დროს მნიშვნელობა არ აქვს, მის ირგვლივ რა ხდება,  რა ტრაგედია ტრიალებს. სწორედ ამიტომაა, რომ  ცნობილი ამერიკელი კინოკრიტიკოსი როჯერ ებერტი ჰეპი-ენდად ხედავს ფილმის „დღე ხვალის შემდეგ“ დასასრულს, რომელიც გარკვეული თვალსაზრისით ტრაგიკულია: "Billions of people may have died, but at least the major characters have survived. Los Angeles is leveled by multiple tornadoes, New York is buried under ice and snow, the United Kingdom is flash-frozen, and much of the Northern Hemisphere is wiped out for good measure. Thank god that Jack, Sam, Laura, Jason and Dr. Lucy Hall survive, along with Dr. Hall's little cancer patient" [Roger, ინტერნეტრესურსი].

ბედნიერი დასასრული, ბუნებრივია, არ შეიძლება იყოს და ვერც იქნება მხოლოდ კინემატოგრაფიული ფენომენი. ტერმინით ჰეპი-ენდი აღინიშნება, რომ ნაწარმოებში აღწერილი პერიპეტიები ბედნიერად დასრულდა დადებითი პერსონაჟებისათვის, ისინი გადარჩნენ, მათი მიზნები მიღწეულია, ბოროტება დამარცხებულია, სიკეთე და სიყვარული ზეიმობს და ა. შ.  ის ხელოვნების მრავალ დარგში რეალიზდება. ადამიანს ხომ დასაბამიდან აქვს სურვილი წარმატებით გადაჭრას პრობლემები, აქვს იმედი, რომ, თუ სწორად იცხოვრებს და წესიერი გზით ივლის, მიზანს აუცილებლად მიაღწევს. ადამიანს აქვს სურვილი, ამის მაგალითები ნახოს არა მარტო ცხოვრებაში, რაც მას მოტივაციას აუმაღლებს, არამედ  მხატვრულ სამყაროშიც, ლიტერატურასა და ხელოვნებაში,  რაც მას ასევე მისცემს დამატებით ძალებს, დადებით მუხტს, იმედს. ადამიანი ასეთი მაგალითებით გაცნობიერებულად თუ გაუცნობიერებლად ებრძვის იმას, რაც მას უხსოვარი დროიდან დღემდე აწუხებს, ზოგჯერ აწამებს და მოსვენებას უკარგავს, ენტროპიას – უწესრიგობას, შემთხვევითობას, ქაოსს,  გაურკვევლობას.  ე. ლაპინა-კრატასიუკი ასე განმარტავს ჰეპი-ენდს: «Это символическая победа над энтропией, непредсказуемостью жизни и страхом смерти» [Лапина-Кратасюк, ინტერნეტრესურსი].

მკითხველს, მსმენელს, მაყურებელს სჭირდებოდა და კვლავაც დასჭირდება ჰეპი-ენდი, რათა თავადაც ჰქონდეს წარმატების, გამარჯვების, მიზნის მიღწევის იმედი და, სულ მცირე, ის დრო მაინც, რომელიც წიგნის კითხვას თუ ფილმის ცქერას მოანდომა,  გაატაროს იმ მხატვრულ სამყაროში, რომელშიც ადამიანები ურთულეს პრობლემებს დაძლევენ, სადაც ბოროტება მარცხდება, კეთილი და წესიერი ადამიანი კი იმარჯვეებს.

ასე რომ, დღევანდელი ეპოქისათვის ნიშანდობლივი ჰეპი-ენდი არ არის და ვერც იქნება მხოლოდ თანამედროვე ეპოქის მონაპოვარი. იგი არც წმინდა ამერიკული მოვლენაა, როგორც ზოგჯერ მიიჩნევენ ხოლმე. ძნელია, მსოფლიო მასშტაბით პირველი ჰეპი-ენდის ნიმუში დავასახელოთ, მაგრამ ანტიკური კომედიები ამის უძველეს ნიმუშად ნამდვილად გამოდგება. თამამად შეიძლება ითქვას, რომ ჩვენი ქვეყნის მხატვრული აზროვნების ისტორიაში მისი განვითარების ყველა ეტაპზე როგორც ფოლკლორულ ძეგლებში, ასევე საერო და სასულიერო მწერლობის ნიმუშებში ჰეპი-ენდის მრავალი მაგალითი გვხვდება.

ამ თვალსაზრისით მეტად მდიდარ მასალას იძლევა ქართული ფოლკლორი, კერძოდ, ზღაპრები, რომლებშიც იმარჯვებს სიკეთე; ბედნიერებასა და კეთილდღეობას  ეწევა დაჩაგრული ადამიანი; დამარცხდება ბოროტება  და ა. შ. და დადგება ჰეპი-ენდი („წიქარა“, „ნაცარქექია“, „ხუთკუნჭულა“,  „კომბლე“, „ცეროდენა“ და სხვ.). „ზღაპრის ბოლო კეთილი იქნება და როგორც უნდა განვითარდეს მოვლენები, რა განსაცდელიც უნდა შეხვდეს მთავარ გმირს, ის მაინც ყველა სიტუაციიდან გამოძვრება, ყველაზე გამოუვალი მდგომარეობიდანაც დაიძვრენს თავს, ყველას მოერევა, ძალით თუ არა, ხერხით მაინც და ყოველთვის გამარჯვებული დარჩება“ [რატიანი, ინტერნეტრესურსი]. ზღაპრის ბოლოს გმირი მიიღებს ჯილდოს: ბედნიერ ცხოვრებას, უკვდავებას, სიმდიდრეს, მზეთუნახავს და სხვ. შეიძლება ეს ყველაფერი ერთადაც კი  მიიღოს.

ბედნიერი დასასრული ყველა ზღაპრის მნიშვნელოვანი მახასიათებელია. ცნობილი ინგლისელი მეცნიერის, ჯონ რონალდ რუელ ტოლკინის, აზრით,  ზღაპრის   ფუნქციებიდან (ფანტაზია, საგნებისა და მოვლენების ახლებური ხედვა, რეალობიდან გასვლა) უმაღლესი ფუნქცია და აუცილებელი პირობა სწორედ ბედნიერი  დასასრულია: ″But the “consolation” of fairy-tales has another aspect than the imaginative satisfaction of ancient desires. Far more important is the Consolation of the Happy Ending. Almost I would venture to assert that all complete fairy-stories must have it. At least I would say that Tragedy is the true form of Drama, its highest function; but the opposite is true of Fairy-story. Since we do not appear to possess a word that expresses this opposite – I will call it Eucatastrophe. The eucatastrophic tale is the true form of fairy-tale, and its highest function.

The consolation of fairy-stories, the joy of the happy ending: or more correctly of the good catastrophe, the sudden joyous “turn” (for there is no true end to any fairy-tale): this joy, which is one of the things which fairy-stories can produce supremely well, is not essentially “escapist,” nor “fugitive.” In its fairy-tale or otherworld setting, it is a sudden and miraculous grace: never to be counted on to recur. It does not deny the existence of dyscatastrophe, of sorrow and failure: the possibility of these is necessary to the joy of deliverance; it denies (in the face of much evidence, if you will) universal final defeat and in so far is evangelium, giving a fleeting glimpse of Joy, Joy beyond the walls of the world, poignant as grief″ [ Tolkien,   2008:74. ინტერნეტრესურსი].

მეტად სპეციფიკური, ყოველთვის პოზიტიური, ოპტიმისტური და ჰეპიენდურია ზღაპრების  დაბოლოების მზა ფორმულებიც. „ისინი არ უნდა მივიჩნიოთ მხოლოდ თხრობის პროცესის დასასრულად“  [ჟღენტი, 2009: 212].  მათ სხვა მეტად მნიშვნელოვანი ფუნქციებიც ენიჭებათ, კერძოდ,  წარმოსახვითი, ირეალური სამყაროდან მკითხველის რეალურ სამყაროსა და დროში  დაბრუნება და, ამასთან,  მისთვის პოზიტიური განწყობის შექმნა.  მზა ფორმულების სახით ჩამოყალიბებული ეს დაბოლოებები მკითხველზე დიდ ემოციურ ზემოქმედებას ახდენს.  ქართული ზღაპრების დაბოლოებებს შორის, ალბათ, ყველაზე უფრო ხშირად  „ჭირი იქა, ლხინი აქა, ქატო იქა, ფქვილი აქა“ გვხვდება.

ზღაპრის დაბოლოება დალოცვის  გარითმული ფორმულის პრინციპითაც შეიძლება იყოს  აგებული, მაგალითად,  „ელასა, მელასა,  ჭიქა მეკიდა ყელასა, მთქმელსაც და გამგონებელსაც ღმერთი გფარავდეთ ყველასა“, რომელიც თავისი შინაარსითა და მიზანდასახულობით ასევე ჰეპიენდურია.  გვხვდება  მისი ვარიაციებიც, რომლებშიც ფორმულის არსი და ჰეპიენდური საწყისი შენარჩუნებულია:

• „ელასა, მელასა ჭიქა მეკიდა ყელასა; მთქმელსა და გამგონებელსა  ჭირი გაშოროთ ყველასა” [ხალხური...1972: 155].

• „ელასა, მელასა ჭიქა მეკიდა ყელასა, მსმენელსა და გამგონესა ძილი გაამოთ ყველასა“[ხალხური...1972:153].

ზოგჯერ მთქმელი  იუმორითაც  უდგება ზღაპრის დასასრულს და ამით ინარჩუნებს მსმენელის პოზიტიურ განწყობილებას:

• „ტყეში შეველ შავადა, ხე მოვჭერ კავადა,  თქვენი მტერი და ორგული ყველა დასხდნენ ავადა, თუ რამ თავი მოგაწყინეთ, ნურას უკაცრავადა“ [ხალხური...1972: 133].

• „ალი, ართალი, მალი, ართალი,   ზოგი ტყუილი, ზოგი მართალი“ [ხალხური...1972: 336].

ვფიქრობ, ჰეპი-ენდი წარმატებითაა რეალიზებული ჰაგიოგრაფიულ ნაწარმოებებშიც მისი ჟანრის სპეციფიკის გათვალისწინებით. ჰაგიოგრაფიული მწერლობა – ქართული ლიტერატურის ეს უმნიშვნელოვანესი ნაწილი, რომელსაც მყარი სტრუქტურა და  სამყაროს ასახვის მეტად საინტერესო ტრადიცია აქვს, იცავს რა ჰაგიოგრაფიის კანონის მოთხოვნებს, გვთავაზობს თავის მოდელებსა და პარადიგმებს, რომლებიც გარკვეული თვალსაზრისით ნორმირებულ-სქემატიზებული და ყველა ტექსტისათვის მეტ-ნაკლებად საერთოა. ყველა ჰაგიოგრაფიულ ტექსტს აერთიანებს ბედნიერი დასასრული, ჰეპი-ენდი, რომელსაც ქრისტიანული შინაარსი აქვს.

ჰაგიოგრაფიის  პერსონაჟები, როგორც „წამებების“, ასევე „ცხოვრებების“ გმირები:  შუშანიკი, აბო,  გრიგოლ ხანძთელი და სხვები, თავს უფალს უძღვნიან, მთელი თავიანთი ამქვეყნიური ცხოვრების განმავლობაში უფალთან შესახვედრად ემზადებიან,  ყველასათვის მისაბაძნი არიან,  თავიანთი ღვაწლით იესო ქრისტეს ცხოვრების გზას იმეორებენ¹, ბევრი ფაქტორით განპირობებულ უამრავ განსაცდელს გამოივლიან, მრავალ ხორციელ ტკივილს გაუძლებენ, დაძლევენ სულისა და ხორცის ჭიდილს, ყველა დაბრკოლებას გადალახავენ, ყველაფერს გაუძლებენ. ბოლოს მათ უფასდებათ  თავიანთი ღვაწლი, ისინი აღწევენ მთავარ მიზანს, უფალთან მიდიან, სულს უფალს მიაბარებენ, რომელთან შეყრაც ასე სურდათ. „და დაიძინა ნეტარმან ბერმან და ტკბილ-ეყო მას ჰრული მისი და ადგილი იგი აღივსო სულნელებითა და ანგელოზთა წმიდათა გალობითა, რომელთა წარიყვანეს იგი სიხარულით წინაშე ქრისტესა“, – ვკითხულობთ „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში“ [ხანძთელი, ინტერნეტრესურსი]. ჰაგიოგრაფიული ნაწარმოებების  პერსონაჟები, წმინდა მამები და დედები, ყველა ქრისტიანისათვის სანატრელ ჯილდოს იმსახურებენ – სულის საუკუნო ცხოვრებას. ეს კი ქრისტიანული მსოფლაღქმით ნამდვილი და ჭეშმარიტი ჰეპი-ენდია.

ქართული საერო მწერლობის შედევრი  „ვეფხისტყაოსანიც“  ჰეპი-ენდით მთავრდება, სამი გმირი – ტარიელი, ავთანდილი და ფრიდონი – აიღებენ ბოროტების სიმბოლოს, ქაჯეთის ციხეს, დაამარცხებენ ქაჯებს, ერთ მათგანსაც კი არ დატოვებენ ცოცხალს, რადგან ბოროტება მთლიანად უნდა ამოიძირკვოს. პოემის გმირებს, ჰაგიოგრაფიის გმირებისაგან განსხვავებით, უპირველეს ყოვლისა, აქ, ამქვეყნად, სურთ ადამიანური ბედნიერება და მიაღწევენ კიდევაც მას. სიყვარული გაიმარჯვებს. მოხდება ჰეპი-ენდის უმნიშვნელოვანესი ფორმულის – „ბოროტსა სძლია კეთილმან, არსება მისი გრძელია“ – რეალიზება  გმირთა ცხოვრებაში. პოემისეული ჰეპი-ენდის წარმოჩენის თვალსაზრისით უმნიშვნელოვანეს მონაკვეთად მიმაჩნია მისი თავი „ქორწილი ტარიელისა და ნესტან-დარეჯანისა“, სადაც სულიერი და მატერიალური სიუხვის, ბედნიერების, ჰარმონიული ურთიერთობების ჭეშმარიტად ჰეპიენდური სურათებია დახატული, რომლებიც ერთგვარად  შეჯამებულია  ქვემოთ ციტირებულ სტროფში,   თხისა და მგლის  ჰარმონიული ურთიერთობის წარმოჩენით რომ გვირგვინდება:

„ყოვლთა სწორად წყალობასა ვითა თოვლსა მოათოვდეს,

ობოლ-ქვრივნი დაამდიდრნეს და გლახაკნი არ ითხოვდეს,

ავის მქმნელნი დააშინნეს, კრავნი კრავთა ვერ უწოვდეს,

შიგან მათთა საბრძანისთა თხა და მგელი ერთად სძოვდეს“ [რუსთაველი,1992:516].

უნდა დავეთანხმოთ თამაზ ვასაძეს, რომელიც ამასთან დაკავშირებით შენიშნავს: „ამქვეყნად საბოლოოდ დამკვიდრებული საყოველთაო ჰარმონიის სურათში, რომელიც „ვეფხისტყაოსანს“ ასრულებს, ვერავითარი ბოროტება ადგილს ვერ პოვებს... ეს არსებითად მეორედ მოსვლის შემდგომი ჰარმონიაა, მაგრამ იგი ტრანსცენდენტური ძალების უშუალო ჩარევის გარეშე, თვით ადამიანთა  ძალებით ხორციელდება მიწიერ სამყაროში, რაც პოემის კონცეფციას საბოლოოდ ამთლიანებს – რაკი ადამიანური სიყვარული ღმერთის ამქვეყნიურ მანიფესტაციას წარმოადგენს, მისი შესაძლებლობები უსაზღვროა, ადამიანს შეუძლია, ღვთაებრივი საწყისი გააბატონოს დედამიწაზე“ [ვასაძე, 2003:231].

ცნობილია, რომ მკითხველები თავიანთი ცხოვრებისეული თუ ესთეტიკური გამოცდილებიდან გამომდინარე განსხვავებულნი არიან და, შესაბამისად, განსხვავებულ მოთხოვნებს უყენებენ ხელოვნებასა და ლიტერატურას: ზოგს  ურჩევნია, ბედნიერი დასასრული ჰქონდეს ნაწარმოებს, ზოგი კი ცხოვრებისეული სიმართლის ჩვენებას ანიჭებს უპირატესობას ნაწარმოების დასასრულში, როგორი მწარე და ტრაგიკულიც უნდა იყოს იგი.

მწერალიც თავისუფალია თავის არჩევანში, მისი გადასაწყვეტია პერსონაჟთა ბედი, მისი ნებაა, როგორ გადაჭრის პრობლემასა თუ კონფლიქტს, როგორ დაასრულებს ნაწარმოებს. მას ეს თავისუფლება ნამდვილად აქვს, თუმცა მისი გადაწყვეტილებები, როგორც წესი, გარკვეული ლოგიკით, გარკვეული წინაპირობებითაც არის ნაკარნახევი და განპირობებული. ავტორი, რასაკვირველია, თავისი მსოფლაღქმიდან, ესთეტიკური იდეალებიდან გამომდინარე წყვეტს, უჩვენოს ცხოვრება მთელი თავისი სისასტიკითა და წინააღმდეგობებით, ამით დაძაბოს და დაამძიმოს მკითხველი, დაუტოვოს მას საფიქრალი და კითხვის ნიშნები, თუ დაამშვიდოს იგი, შეულამაზოს სინამდვილე, ნაწარმოებს მისცეს ნათელი და ბედნიერი დასასრული, გაამარჯვებინოს სიყვარულს, სიკეთეს, სამართლიანობას...

სამწუხაროდ, მკითხველი და მწერალი ყოველთვის ვერ ახერხებდნენ თავიანთი   მხატვრულ-ესთეტიკური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებას, რადგან ისეთი პერიოდებიც ახსოვთ ლიტერატურის ისტორიის სპეციალისტებსა და მკითხველებს, როცა მწერალსა და მის მიერ სამყაროს მხატვრულ-ესთეტიკურ აღქმას შორის ან ნაწარმოებსა და მკითხველს შორის დგებოდა უხეში ძალა, მტრული იდეოლოგია, ტოტალიტარული სახელმწიფო, რომლებიც მოურიდებლად ერეოდნენ ლიტერატურასა და ხელოვნებაში, მწერალს უზღუდავდნენ შემოქმედებით თავისუფლებას, არ აძლევდნენ უფლებას, დაეწერა ის და ისე, როგორც ფიქრობდა, ეთქვა ის და ისე, როგორც საჭიროდ მიიჩნევდა, როგორც  კარნახობდა თავისი ესთეტიკური გემოვნება, თავისი მხატვრული სამყარო და ლოგიკა.  ეს სრულიად ჩვეულებრივი მოვლენა იყო  წინა საუკუნეში  მთელი 70 წლის განმავლობაში, როცა დედამიწის თითქმის ერთი მეექვსედი ეკავა ძალადობრივ სახელმწიფოს, საბჭოთა კავშირს, სადაც ყველა სფეროში და მათ შორის ლიტერატურასა და ხელოვნებაშიც სახელმწიფო ძალადობდა ადამიანზე, ლიტერატურასა და ხელოვნებაში გაბატონებული იყო სოცრეალიზმი, რომელიც მწერალს კარნახობდა, მიეღო სოცრეალისტური კანონისა და კომუნისტური იდეოლოგიის შესაბამისი გადაწყვეტილებები და არ გასცდენოდა მკაცრად დადგენილ ჩარჩოებს, ე. წ. სოცრეალისტურ კანონს. „ქართულ კულტურულ სამყაროში XX საუკუნის დასაწყისიდან ახალი ტიპის „ბედნიერი დასასრული“ გამოჩნდა სოცრეალისტური ჰეპი-ენდის სახით. თუ ზღაპრების გმირები ებრძვიან დევებს, გველეშაპებს, კუდიან დედაბრებს...  და იმარჯვებენ, სოცრეალისტური ნაწარმოებების პერსონაჟები ებრძვიან მარქსიზმისა და პარტიის მტრებს, ბურჟუაზიული ცნობიერებისა და ცხოვრების წესის გადმონაშთებს ... და იმარჯვებენ. ორივე შემთხვევაში ეს აღიქმება სიკეთისა და ბოროტების ბრძოლად. თუმცა, პირველ შემთხვევაში ეს ნამდვილად სიკეთისა და ბოროტების ბრძოლაა, ხოლო მეორე შემთხვევაში – სიკეთისა და ბოროტების ბრძოლის იმიტაცია“ [გაფრინდაშვილი...2010:100].

სოციალისტური რეალიზმი (შემოკლებით სოცრელიზმი), საბჭოთა კავშირში დამტკიცებული იდეოლოგიზებული ხელოვნების დომინანტური ფორმა და  ოფიციალური სტილი, რომელიც სამყაროსა და ადამიანის სოციალისტურ კონცეფციებს ემყარებოდა და რომლის მიხედვითაც ხელოვნების დანიშნულება სოციალისტური საზოგადოების მშენებლობისა და კომუნისტური პარტიის მსახურება იყო, საბჭოთა კავშირის დაშლამდე არსებობდა და პარტიული იდეოლოგიის მძლავრ ინსტრუმენტს წარმოადგენდა. სოცრეალისტური კანონი მკაცრად აკონტროლებდა, რომ ზედმიწევნით ყოფილიყო დაცული მისი  მოთხოვნები, მოდელები და პარადიგმები. სოცრეალისტური ნაწარმოებისათვის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი მოთხოვნა ნაწარმოების დასასრულს მიემართებოდა, რომელიც ბედნიერი სოცრეალისტური პერსპექტივიდან უნდა ყოფილიყო წარმოჩენილი, როგორც საბჭოთა ადამიანის სამყაროს სურათის არსებითი და აუცილებელი შემადგენელი ნაწილი.

თითოეული საბჭოთა ადამიანის საპატიო ვალი კომუნიზმის აშენება იყო, ამის მხატვრული აღწერა კი – საბჭოთა ხელოვნების, საბჭოთა ლიტერატურის უმნიშვნელოვანესი დანიშნულება. სოციალისტური რეალიზმის ნაწარმოებების პერსონაჟები, მათი ცხოვრება თუ მოღვაწეობა აუცილებლად უნდა ყოფილიყო ჩართული ამ მიზნის მიღწევისაკენ მიმართულ პროცესებში.

სოცრეალიზმის ლიტერატურას დიდაქტიკურ-აღმზრდელობითი ხასიათი ჰქონდა, რაც გულისხმობდა არა ჰარმონიული, მრავალმხრივი ადამიანის, არამედ მხოლოდ კომუნიზმის მშენებლის აღზრდას. ის გმირებიც კი, რომლებიც დასაწყისში კომუნიზმის იდეალების მიმართ გარკვეული უნდობლობით გამოირჩეოდნენ, „სოცრეალისტური კათარზისის“ შედეგად უნდა გარდაქმნილიყვნენ, კომუნიზმის მშენებელთა რიგებში ჩამდგარიყვნენ, აქტიურად ჩაბმულიყვნენ სოციალისტურ შეჯიბრებებში: ვინ მეტ ჩაის მოკრეფდა, ვინ უფრო სწრაფად ააშენებდა ფაბრიკა-ქარხნებს... ამასთან დაკავშირებით აბრამ ტერცი, საფრანგეთში გამოცემული ცნობილი ნაშრომის – „რა არის სოციალისტური რეალიზმი?“ – ავტორი, რომელშიც იგი აკრიტიკებს, აშიშვლებს და დასცინის სოციალისტური რეალიზმის მეთოდს, ირონიულად შენიშნავს: „ეს ბუნებრივია, ჩვენ ვუახლოვდებით მიზანს (კომუნიზმს, – ნ.გ.) და, შესაბამისად, უფრო დიდებულები, სრულყოფილები, ამაღლებულები ვხდებით“ [Терц, 1988:27].

სოციალისტური რეალიზმი, როგორც მხატვრული მიმდინარეობა, ამკვიდრებდა სოციალურად აქტიური პიროვნების მხატვრულ კონცეფციას, სინამდვილეში კი, ი. ბორევის სამართლიანი შენიშვნით, საბჭოთა პერიოდში პიროვნება იძულებით იყო ჩართული ისტორიის შექმნაში [Борев, 2008:59]. სოცრეალიზმის ეპოქაში ნაწარმოებში აღწერილი მოვლენები და გმირები ან გლობალურ საკითხებს წყვეტდნენ, ან  უფრო მოკრძალებულ ამოცანებს, რომლებიც ორგანულად უნდა ყოფილიყვნენ დაკავშირებული  საერთო მიზანთან, კომუნიზმის მშენებლობასთან და წარმოეჩინათ საზოგადოების „რევოლუციური განვითარება“. აქედან გამომდინარე კი, ბუნებრივია, რომ სოცრეალიზმის ნაწარმოებისათვის სოცრეალისტური კანონი აწესებდა სავალდებულო ბედნიერ დასასრულს, ე. წ. ჰეპი-ენდს, რომელსაც მისი სპეციფიკის გათვალისწინებით  „სოცრეალისტურ ჰეპი-ენდს“ ვუწოდებთ.

სოცრეალისტური ჰეპი-ენდის ერთ-ერთი მეტად საგულისხმო და სპეციფიკური ნიშანი, რომელიც ესთეტიკის კანონებით კი არ იყო განსაზღვრული და ნაკარნახევი, არამედ იმ სახელმწიფოს თავისებურებებით, რომლის წიაღშიც სოციალისტური რეალიზმი იშვა, როგორც მოვლენა, ის იყო, რომ გმირის ბედი კი არ განსაზღვრავდა სოცრეალისტურ ჰეპი-ენდს, არამედ კომუნიზმის მშენებლობის, ანუ საერთო საქმის ბედი, საერთო მიზანი. თუ გმირი ამ მიზანს შეეწირებოდა და მიზნის განხორციელება ეჭვქვეშ არ დადგებოდა, მაშინ ყველაფერი კარგად იქნებოდა, ჰეპი-ენდი იყო. როგორც სოციალისტური რეალიზმის ნაწარმოების სათაურს („ახალ საქართველოს“ (ა. აბაშელი), „ოქტომბრის შუქურვარსკვლავი” (ა. მირცხულავა), „კაცობრიობის გაზაფხული“ (სტეფანე მხარგრძელი), „კაცობრიობის გვირგვინი“ (კ. ბობოხიძე), „ის ჩაუქრობელ მზედ დაიბადა“ (თ. ჯანგულაშვილი),  ასევე მის დასასრულსაც  (მაგალითად, კ. ლორთქიფანიძის „კოლხეთის ცისკარი“, ლეო ქიაჩელის „გვადი ბიგვა“ და სხვ.) ოპტიმისტური და ამაღლებული განწყობილება უნდა შეექმნა მკითხველისათვის და კომუნიზმის იმედი და ნდობა უნდა გაეძლიერებინა მასში.

სოცრეალისტური ნაწარმოების სტრუქტურაში ნაწარმოების ფინალი უმნიშვნელოვანესი ელემენტი იყო იდეოლოგიური თვალსაზრისით. „სწორედ ნაწარმოების ბოლოს, როგორც სამიტინგო სიტყვის დასასრულში, გაისმოდა ხოლმე მქუხარე მოწოდებები, იხატებოდა ბედნიერი და უზრუნველი მომავლის, ანუ კომუნიზმის, უტოპიური სურათები, ხოტბას ასხამდნენ კომუნიზმის მშენებელი გმირების „დიდ“ თუ „პატარა“ გმირობებს ან მომაკვდავი გმირი ერთხელ კიდევ ადასტურებდა თავის ერთგულებას კომუნისტური იდეალებისადმი“ [გაფრინდაშვილი...2010:98].

გავიხსენოთ  პატარა რევოლუციონერი როდიონ ქორქიას მოთხრობიდან „მარილის აკვანში”. ეს ნაწარმოები  მე-20 საუკუნის 60-70-იან წლებში სასკოლო პროგრამაში იყო შეტანილი და მისი საშუალებით ნებით თუ უნებლიეთ ათასობით უმცროსკლასელის ფსიქიკაზე ახდენდნენ იდეოლოგიურ ზეწოლას კომუნისტური საზოგადოების იდეოლოგიური წნეხის ქვეშ მოქცეული განათლების მუშაკები:

„ვაშა! –  მოისმა პერეკოპიდან. – გაუმარჯოს საბჭოთა ხელისუფლებას!

ჩვენების ხმაა! – გაუელვა პატარას. – მაშ გავიმარჯვეთ? ოჰ, ნეტავ შემეძლოს ადგომა! ვნახავდი ფრუნზეს... მერე დედას ვეტყოდი, ფრუნზე ვნახე-მეთქი...

... ვაშა! – ისმის პერეკოპიდან.

– ამხანაგებო, მე რომ ვერ ამოვალ პერეკოპზე? - და ცრემლებმა ჩამობანეს ლოყები.

შორს, ცაზე წამოდგა დილა.

– ვაშა! – გრიალებს პერეკოპი.

პატარა მეომარი ერთხელ კიდევ გაინძრა, ჰაერი ჩაისუნთქა და შესძახა:

– ვაშა!

მერე კი მარილიანმა მიწამ ჩაიხუტა...” [ქორქია, 1987: 12].

საბჭოთა სინამდვილეში, სამწუხაროდ, არავის  ადარდებდა  კონკრეტული ადამიანების ბედი.  მილიონობით ადამიანიც რომ დაღუპულიყო, თუ საბოლოო მიზანს არაფერი დაემუქრებოდა, თუ ისინი კომუნიზმისთვის დაიხოცებოდნენ, მათი სიკვდილი სრულიად გამართლებული იქნებოდა. ეს სოცრეალისტური  ჰეპი-ენდისათვის დამახასიათებელი ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი თავისებურებაა. სიტუაციის მთელი აბსურდულობა კი ის იყო, რომ  კომუნიზმი – ეს ახალი რელიგია, რომელიც საზოგადოების ცხოვრების ყველა მხარის დამორჩილებას ცდილობდა და  საზოგადოებრივი წყობის ეს ახალი იდეალი, რომელსაც ასე ხალისით ეწირებოდნენ  სოცრეალისტური ნაწარმოებების პერსონაჟები, უტოპია იყო   და ვერასოდეს განხორციელდებოდა.

ამრიგად, ჰეპი-ენდი  სამყაროს სურათის უძველესი სპეციფიკური მოდელია, რომელსაც  სუბიექტურ ფაქტორებთან ერთად განაპირობებს მრავალი ობიექტური მხატვრულ-ესთეტიკური თუ სოციალურ-პოლიტიკური ფაქტორი, მისი  უამრავი მაგალითი გვხვდება  სხვადასხვა ეპოქის ქართულ ლიტერატურულ თუ ფოლკლორულ ტექსტებში.

ჰეპი-ენდის  თვალსაზრისით მეტად საინტერესოა ქართული ფოლკლორი,   ბედნიერი დასასრული ყველა ზღაპრის მნიშვნელოვანი მახასიათებელია. ჰეპიენდურია ზღაპრების  დაბოლოების მზა ფორმულებიც. ზღაპრის ჰეპი-ენდის მიზანია, მკითხველი რეალურ დროსა და სივრცეში დააბრუნოს  და  მას განწყობილება აუმაღლოს.

ჰეპი-ენდი საინტერესოდაა წარმოჩენილი ჰაგიოგრაფიულ ნაწარმოებებში, თუმცა აქ ბოლომდეა დაცული ჰაგიოგრაფიული ჟანრის სპეციფიკა. ყველა ჰაგიოგრაფიულ ტექსტს აერთიანებს ბედნიერი დასასრული, რომელსაც ქრისტიანული შინაარსი აქვს და სულის საუკუნო ცხონების მიღწევას გულისხმობს.

ჰეპი-ენდი საერო მწერლობის ერთი ნაწილის ნიშანდობლივი მახასიათებელია.  „ვეფხისტყაოსანიც“ ჰეპი-ენდით მთავრდება. მასში რეალიზებულია ჰეპი-ენდის უმნიშვნელოვანესი ფორმულა: „ბოროტსა სძლია კეთილმან არსება მისი გრძელია“  და  ჰარმონიული ურთიერთობების ჭეშმარიტად ჰეპიენდური სურათები თხისა და მგლის  ჰარმონიული ურთიერთობის წარმოჩენით გვირგვინდება.

ჰეპი-ენდი მეტად პროდუქტიული მოდელი აღმოჩნდა სოციალისტური რეალიზმის იდეოლოგიური მიზნებისათვისაც. სოციალისტურმა რეალიზმმა ჰეპი-ენდი ინტენსიურად გამოიყენა, რათა ლიტერატურა და ხელოვნება  კიდევ უფრო აქტიურად  ჩაეყენებინა სოციალისტური საზოგადოების მშენებლობისა და კომუნისტური პარტიის სამსახურში.

ჰეპი-ენდისათვის  უმნიშვნელოვანესია მთავარი პერსონაჟის გადარჩენა. მის მიმართ ინტერესი მომავალშიც შენაჩუნდება, რადგან მას, მხატვრულ-ესთეტიკურის გარდა, სოციალური ფუნქციაც აქვს:  ადამიანს აძლევს იმედს,  რომ მას შეუძლია დაძლიოს ენტროპია.

[1] „კმა არს მოწაფისა მის, იყოს თუ ვითარცა მოძღვარი თვისი. ამისთვისცა ყოველნი მოწაფენი მისნი კეთილ იყვნეს ფრიად და ღირსად შემწყნარებელ სათნოებათა მისთა წმიდათა. და ემსგავსებოდეს მოძღვარსა კეთილსა, ვითარცა მოძღვარი მათი ემსგავსებოდა ქრისტესა, რომელიცა იტყვის: „კმა არს მოწაფისა მის, იყოს თუ ვითარცა მოძღვარი თვისი“ [მერჩულე, ინტერნეტრესურსი].