ჩვენმა წინაპრებმა ხელნაწერი წიგნის მრავალი ათასი ნიმუში შექმნეს, რომლებიც ეროვნულ საუნჯედ იქცა. ქართულ ხელნაწერთა უმეტესობა დაცულია კორნელი კეკელიძის სახელობის საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში  (10000–მდე ერთეული). ხელნაწერი წიგნის შექმნა მოითხოვდა დიდ ფინანსურ ხარჯებს,  პროფესიულ ცოდნას, მხატვრული ხელოვნებისა და წიგნის ტექნიკურად დამზადებასთან დაკავშირებული ისეთი უნარების ფლობას, როგორებიცაა  საწერი მასალის – ტყავის – დამუშავება, მელნის დამზადება,   წიგნის აკინძვისა და ყდის დამზადება და ა. შ.

უძველეს ქართულ ხელნაწერებს, იგულისხმება V-VIII საუკუნეები, ჩვენამდე სრული სახით არ მოუღწევია, მათი მხოლოდ ფრაგმენტებია  შემორჩენილი, ხოლო IX-XVIII საუკუნეების ფონდში ინახება ხელნაწერები როგორც სრული სახით, ასევე – ფრაგმენტულად. შემორჩენილ ფრაგმენტულ ხელნაწერებში მხატვრული გაფორმების მხოლოდ  მცირედი კვალი იკვეთება. მაგ: საზედაო ასოები.

ფრაგმენტული ხელნაწერების წარმოშობას სხვადასხვა მიზეზი აქვს, ხშირ შემთხვევაში, ეს საწერ მასალასთან იყო დაკავშირებული. ეტრატი ყველაზე ძვირადღირებულ მასალად ითვლებოდა, ამიტომ ხმარებიდან გასულ  (ძირითადად იგულისხმება ლიტურგიკული და ბიბლიოლოგიური  შინაარსის თხზულებები, რომლებიც აღარ გამოიყენებოდა ღვთისმსახურებაში) ან დაზიანებულ ხელნაწერებს არ ყრიდნენ და იყენებდნენ ან ახალი ხელნაწერის შესაქმნელად (ნაწერს გადაშლიდნენ და ეტრატზე სხვა ტექსტს დაწერდნენ, ასე შეიქმნა პალიმფსესტი), ან სხვა ხელნაწერის ყდების საცავ ფურცლად (შემდგომში საცავ ფურცლად იყენებდნენ ქაღალდსაც).

ფრაგმენტების შესწავლა კომპლექსურ და მულტიდისციპლინურ კვლევას მოითხოვს. იმისათვის, რომ გაირკვეს, რომელი ხელნაწერის ნაწილია ესა თუ ის ფრაგმენტი, უპირველესად, აუცილებელია მისი არქეოგრაფიული აღწერილობა და ტექსტოლოგიური კვლევა, რაც გულისხმობს ხელნაწერი ფრაგმენტის ტექსტის შესწავლასა და იდენტიფიკაციას, სავარაუდო რედაქციის დადგენას; საჭიროა ყველა არსებული ანდერძ-მინაწერის შესწავლა (ასეთის არსებობის შემთხვევაში);  ფრაგმენტების კოდიკოლოგიური ანალიზი – მასალის, საწერი საშუალებების, ფორმის განსაზღვრა, სავარაუდო ქრონოლოგიური ჩარჩოს დადგენა; მხატვრული და პალეოგრაფიული თავისებურების შესწავლა; ფრაგმენტის დაზიანების ხარისხის ზუსტი აღწერა. ზოგადად, ხელნაწერთა ფრაგმენტების მულტიდისციპლინური მეცნიერული კვლევა წარმოადგენს თანამედროვე კოდიკოლოგიის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან დარგს და კვლევის ახალ ეტაპს, ხელნაწერთმცოდნეობაში ჩამოყალიბდა  ახალი დარგი – ფრაგმენტოლოგია, რომელიც  ხელნაწერი ფრაგმენტის წარმოშობას, შედგენილობას, მის მიგრაციას, მასალას, მოხატულობას, სავარაუდო ქრონოლოგიური ჩარჩოს დადგენასა და, აქედან გამომდინარე, უშუალოდ ხელნაწერთან მის მიმართებას სწავლობს. ამჟამად ჩვენი კვლევა მოიცავს ფრაგმენტების მხოლოდ სტრუქტურულ ანალიზს.

ქართულმა ხელნაწერმა მემკვიდრეობამ შემოინახა  ფრაგმენტული ხელნაწერების დიდი რაოდენობა, რომლებიც ქრონოლოგიურად მოიცავს V-XVIII საუკუნეებს. კ. კეკელიძის ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცულ ქართულ ხელნაწერ კოლექციაში (A, S, H, Q ფონდები) ფრაგმენტული ხელნაწერი შეადგენს, დაახლოებით, 1300 ერთეულს, აქედან 300-მდე ეტრატზეა შესრულებული. 1978 წელს კ.კეკელიძის სახელობის საქართველოს ხელნაწერთა ინსტიტუტში შეიქმნა ფრაგმენტულ ხელნაწერთა კატალოგი, რომელშიც აღნუსხულია – 295 ერთეული, აქედან 39 ერთეული ეტრატია. ფრაგმენტების ფონდი მუდმივად განახლებადია. ხელნაწერთა ყდების შესწავლის, ან კერძო პირთა პირადი საარქივო ფონდის დამუშავებისას ხშირად აღმოჩენილა ხელნაწერთა ფრაგმენტები, მათ შორის, ეტრატზე შესრულებულიც.  

 ჩვენი კვლევის მიზანს ამ ეტაპზე წარმოადგენს კორნელი კეკელიძის სახელობის საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის ფრაგმენტულ ხელნაწერთა კატალოგში აღნუსხული ეტრატზე შესრულებული ბიბლიოლოგიური შინაარსის ექვსი (6) ერთეულის  (N Fr.194, Fr.224,  Fr.231, Fr.217, Fr.221, Fr.294) სტრუქტურული შესწავლა. დასახელებულ ფრაგმენტთა ქრონოლოგიური ჩარჩო მოიცავს, სავარაუდოდ, XI-XV საუკუნეებს. შესაბამისად, ამ ფრაგმნეტების კვლევა გულისხმობს განსხვავებული საწერი მასალის, დამუშავების ტიპის, ასევე, ტექსტების რედაქციულ ნაირგვარობას. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ამ ეტაპზე, ჩვენთვის კვლევის საგანს შეადგენს  დასახელებული ფარაგმენტების მხოლოდ სტრუქტურა, ტექსტოლოგიური თვალსაზრისით კი, სამ ნიმუშს გამოვარჩევთ, რომელთა შესახებ თითოეული ფრაგმენტის მიმოხილვაში გვექნება საუბარი. შედარებისთვის გამოყენებულია ადიშის, ძველი ჯრუჭის, პარხლის, წყაროსთავის ოთხთავები.

ფრაგმენტული ხელნაწერების კვლევის თანმიმდევრობა განისაზღვრა ქრონოლოგიურად, მითითებული ექვსი ფრაგმენტული ხელნაწერიდან სამი ფრაგმენტი ამოღებულია სხვადასხვა ხელნაწერის ყდიდან, სამი კი – საზოგადო მოღვაწეთა პირადი საარქივო ფონდიდან[1]:

1. Fr.221, 1 ფურცელი XI ს. ამოღებულია ნ. ბერძენიშვილის არქივიდან;

2. Fr.224, 1 ფურცელი, XI-XII სს. ამოღებულია A-1459-ის ყდიდან;

3. Fr.194, 1 ფურცელი, XII ს. ამოღებულია  A-506-ის ყდიდან;

4. Fr.231, 1 ფურცელი XII ს. ამოღებულია A-461-ის ყდიდან;

5. Fr.217, 1 ფურცელი XII ს. ამოღებულია ვ. დუნდუას არქივიდან;

6. Fr.294, 1 ფურცელი XV ს. რ. აბრამიშვილის არქივიდან.

დასახელებულ ფრაგმენტთა ქრონოლოგიური ჩარჩო მოიცავს XI-XV საუკუნეებს. აღნიშნული ფრაგმენტები ექვსი სხვადასხვა ხელნაწერის ნაწილია, შესაბამისად, ამ ფრაგმენტების კვლევა გულისხმობს განსხვავებული საწერი მასალის, დამუშავების ტიპის არსებობას, განსხვავებულია ფრაგმენტების ზომა, კალიგრაფიული და პალეოგრაფიული მონაცემები. ხელნაწერების სტრუქტურული კვლევისას, უპირველესად, კეთდება ხელნაწერთა არქეოგრაფიული აღწერილობა და შემდეგ ტარდება კოდიკოლოგიურ-ტექსტოლოგიური ანალიზი. უნდა აღინიშნოს, რომ დასახელებულ ხელნაწერთა აღწერილობაში ასეთი გაერთიანებული ინფორმაცია მოცემული არ არის, ხშირად მითითებულია მხოლოდ მასალა, რადგან ამ ფრაგმენტული ერთეულების მსგავსი მულტიკომპლექსური კვლევა-შესწავლა აქამდე არ ჩატარებულა.

1.Fr-221

აღნიშნული ფრაგმენტი დაცული იყო აკად. ნ. ბერძენიშვილის არქივში, რომელიც შემოვიდა ხელნაწერთა ინსტიტუტში ნ. ბერძენიშვილის ოჯახის სურვილით, მის მემორიალურ ნივთებთან ერთად. ფრაგმენტი შედგება ერთი ფურცლისგან, დათარიღებულია XI საუკუნით (ხელის მიხედვით). ხელნაწერის სტრუქტურა და პალეოგრაფიული მონაცემები გვაფიქრებინებს,  რომ იგი  უნდა ყოფილიყო წარჩინებული პირის დაკვეთით შესრულებული.

ფრაგმენტის სტრუქტურა ამგვარია: სიგრძე – 17,5 სმ. სიგანე – 12,9 სმ. სვეტში ტექსტის სიგანე – 3,8 სმ. სტრიქონებს შორის მანძილი – 0,5 მმ. სიტყვებს შორის მანძილი – 0,4 მმ. მარჯვენა მინდორი – 2,5 სმ. მარცხენა მინდორი – 1,5სმ. ზედა მინდორი – 1,4 სმ. ქვედა მინდორი – 2,5; 2,8 სმ. სვეტში სტრიქონთა რაოდენობა – 21-ია. ფურცელი დაზიანებული, დეფორმირებული, ნაკლული და დახეულია. ყუის მხარეს ქვედა ნაწილში მოხეული ნაწილი ჩაკეცილია.  მისი ძლიერი დეფორმაციის გამო მელანი და ტექსტი შელახულია, ამის გამო ძნელად იკითხება. v-ს მხარე ნაწერია ბეწვის მხრიდან, დაკანონვა შესრულებულია ისე ფრთხილად, რომ თითქმის არც ეტყობა. ფურცლის შუაში გავლებულ ვერტიკალურ ხაზებს შორის მანძილი, სადაც საზედაო ასოებია ჩაწერილი, 1 სმ-ია. საზედაო ასოები ჩამოგრძელებულია თითქმის ოთხი ნაწერი სვეტის სიგრძეზე. ზომა – 1,3-1,7 სმ.

ეტრატი კარგადაა დამუშავებული, ის წარმოადგენს თხელ საწერ მასალას. recto  ბეწვის მხარეა, ხოლო verso – ხორცის. მიკროსკოპული კვლევისას კარგად დამუშავებულ ეტრატზეც კი შეინიშნება ბეწვის კვალი და მიმართულება მცირე ლაქების სახით, რის საფუძველზეც დგინდება, რომელი ცხოველის ტყავია გამოყენებული საწერ მასალად. კარგად დამუშავებულ ეტრატზე შეუიარაღებელი თვალით რთულად განირჩევა ამგვარი ნიშნები. ასევეა აღნიშნული ფრაგმენტის შემთხვევაში.

ფრაგმენტი ნაწერია კალიგრაფიული ნუსხურით, ყავისფერი მელნით, ორ სვეტად. საზედაო ასოებით გამოყოფილი თავები და მუხლები შესრულებულია სინგურით. ასოები ნაწერია მიჯრით. ასო „დონ“-ში შიგნით ჩაწერილია სინგურითვე მეორე ასო „ჵ“ (ჰოე), ასევე საზედაო ასოებს ქვეშ მიწერილი აქვს იმავე პატარა ზომის ასო სინგურითვე.

         აღნიშნული ფრაგმენტი წარმოადგენს მათეს სახარების მე-15 თავის მე-20-32 მუხლებს[2]. ფრაგმენტის ტექსტოლოგიური და მუხლობრივი წყობა გიორგი მთაწმინდელის რედაქციის თანხვედრილია ერთი დეტალის გარდა, კერძოდ, 31 მუხლში  გიორგისეულ რედაქციის ხელნაწერებში ეს მუხლი ასე იკითხება; „ვიდრე უკჳრდაცა ერსა მას, ხედვიდეს რაჲ, ვითარ-იგი ყრუნი იტყოდეს, და მკელობელნი ვიდოდეს, და ღრეკილნი განიკურნებოდეს, და ბრმანი ხედვიდეს და ადიდებდეს ღმერთსა ისრაჱლისასა“(მ.15,31), ხოლო ფრაგმენტში აღნიშნული მუხლი იწყება სიტყვით არამედ („არამედ უკÂრდაცა...“) სხვა ხელნაწერებში, კერძოდ, ადიშის სახარებაში დასახელებული მუხლი იწყება „ვიდრე უკÂრდაცა...“, ხოლო H-1660 (ძვ. ჯრუჭის სახარება 52v), A-1453 (პარხლის სახარება, 36r), A-98 (წყაროსთავის სახარება, 24r)  მუხლი იწყება „ვითარმედ უკÂრდაცა...“, „არამედ“ და „ვიდრე“ არის ნაწილაკები, რომლებიც იხმარება შედარებისა და შეპირისპირებისას. ძველი ბერძნული ტექსტი იწყება „31 ὥστε τòν ὄχλον θαυμάσαι...“ რაც ითარგმნება – „ასე რომ, ამიტომ, იმისთვის რომ“. ამ ნიუანსის გათვალისწინებით, შესაძლოა ითქვას, ფრაგმენტის რედაქციულობის ზუსტი განსაზღვრა რთულია.

2. Fr-224

1978 წელს შედგენილი კატალოგის მიხედვით, ეს ფრაგმენტი ამოღებულია A-1459  ხელნაწერის ყდიდან. შემორჩენილია ფრაგმენტის 1 ფურცელი.

ფრაგმენტის არქეოგრაფიული აღწერა შემდეგია:  სიგანე – 24,3 სმ.; სიგრძე – 16,6 სმ; ნაწერია კალიგრაფიული ნუსხურით ორ სვეტად; ერთი სვეტის სიგანე – 18 სმ; სტროფებს შორის მანძილი თანაბარია – 0,6 სმ; თითო სვეტში სტრიქონთა რაოდენობა 25-ია; შესრულებულია მუქი ყავისფერი მელნით. v-ზე ნაწერია ბეწვის მხრიდან. ტექსტი კარგად იკითხება. ნაწერი დაუზიანებელია. ფურცელი ახალი პაგინირებულია,  მარჯვენა ზედა კუთხეში ფანქრით არაბული ციფრებით მიწერილია 45. პაგინაცია შესრულებულია თანამედროვე ხელით. გაურკვეველია, რატომ მიაწერეს ეს ციფრი ფრაგმენტს.

r-ზე ხორცის მხარეს  ტექსტი შელახულია წებოს მინიმალური გამოყენების გამო, დამუშავებისას მოხსნილია წებოს ნადები, ასოებზე მელნის სიმკვეთრე შენარჩუნებულია და ტექსტის წაკითხვა შესაძლებელია.

ფურცლის ქვედა დაუწერელი ნაწილი დაზიანებულია, მოხეული და ნაკლული. დაუწერელ ადგილზე მინაწერია მხედრულად – „ცხოველი სულითა წაწაყმედილი გა...“ მინაწერის ნაწილი ფრაგმენტის მოხეულ ადგილთან ერთად დაკარგულია. კალიგრაფიის მიხედვით, მინაწერი XVII-XVIII საუკუნის ხელს ეკუთვნის.

ფრაგმენტის თითოეული მუხლი იწყება საზედაო ასოებით, რომლებიც ტექსტის მელნითვეა შესრულებული. ზოგიერთი საზედაო ასო ჩამოგრძელებულია სამი სვეტის სიგრძეზე. საზედაო ასოების ზომაა: სიგრძე – 1,5სმ; სიგანე 1 სმ. ყუის მხარეს შეიმჩნევა აკინძვისთვის გამოყენებული 4 რომბისებური ჩაჭრილი. მანძილი ჩაჭრილებს შორის შუაში არის – 7,5 სმ, ხოლო ფურცლის კიდეებიდან – 3,5 სმ.; ყუის მხრიდან სვეტამდე მანძილი – 3 სმ-ია; მეორე სვეტიდან მარჯვენა ნაპირამდე მანძილია – 2,3 სმ. დაკანონვა შესრულებულია ძალიან ფრთხილად, თითქმის შეუმჩნეველია. ფურცლის შუაში საზედაო ასოებისთვის სვეტებს შორის დატოვებული (დაკანონვის) მანძილის ზომაა ზედა მხარეს 1,5, ქვედა მხარეს – 1 სმ.

სვეტის მარჯვენა მხარეს, საზედაო ასოების ჩაყოლებაზე სვეტის სისწორე დაცულია, ხოლო სვეტის მარცხენა მხარეს სისწორე დაცული არ არის.

სიტყვებს შორის მანძილი 0,3 მმ-ია, ხოლო იქ, სადაც სიტყვებს შორის ორი წერტილია (:) გამოყენებული, მანძილი – 0,5 სმ-ია.

ეტრატი კარგად დამუშავებული, საშუალო სისქისაა. პალეოგრაფიული თვალსაზრისით, ტექსტი შესრულებულია კალიგრაფიული ნუსხურით.

რაც შეეხება ფრაგმენტის ტექსტოლოგიურ მხარეს. ეს ფარგმენტი ჩვენთვის ამ თვალსაზრისით საინტერესო აღმოჩნდა. იგი წარმოადგენს იოანე სახარების მე-8 თავის 33-ე-51-ე მუხლებს[3]. ტექსტს აკლია ნაწილი, კერძოდ: „44. ოდეს იტყÂიან ტყუვილსა, თვსისაგან გულისა იტყÂან, რამეთუ მტყუვარ არს, და რამეთუ მამაÁცა მისი მტყუვარ არს. 45. ხოლო მე ჭეშმარიტსა გეტყÂ თქუენ, და არა გრწამს ჩემი. 46. ვინ თქუენგანმან მამხილოს მე ცოდვისათვს“. აღნიშნული ფრაგმენტი მოყვანილია სვანსონის სახარებათა ძველბერძნულ ტექსტთა აკადემიურ გამოცემაში: „8. ⁴⁴ ὑμει̃ς ἐκ του̃ πατρòς του̃ διαβόλου ἐστὲ καὶ τὰς ἐπιθυμίας του̃ πατρòς ὑμω̃ν θέλετε ποιει̃ν ἐκει̃νος ἀνθρωποκτόνος ἠ̃ν ἀπ' ἀρχη̃ς καὶ ἐν τη̨̃ ἀληθεία̨ οὐκ ἔστηκεν ὅτι οὐκ ἔστιν ἀλήθεια ἐν αὐτω̨̃ ὅταν λαλη̨̃ τò ψευ̃δος ἐκ τω̃ν ἰδίων λαλει̃ ὅτι ψεύστης ἐστὶν καὶ ὁ πατὴρ αὐτου̃. ⁴⁵ ἐγὼ δὲ ὅτι τὴν ἀλήθειαν λέγω οὐ πιστεύετέ μοι.⁴⁶ τίς ἐξ ὑμω̃ν ἐλέγχει με περὶ ἁμαρτίας εἰ ἀλήθειαν λέγω διὰ τί ὑμει̃ς οὐ πιστεύετέ μοι“.

რაც შეეხება ქართულ ხელნაწერებს, ის შევადარეთ A-98 (წყაროსთავის სახარებას, X-XI სს, 188v), A-1453 (პარხლის სახარებას 973 წ., 206v-207r ), H-1660 (ძვ. ჯრუჭის სახარებას X ს. 255r),  ადიშის სახარებას (2003 წლის გამოცემა გვ. 400). ყველა დასახელებულ ხელნაწერში აღნიშნული მონაკვეთი დაფიქსირებულია ფრჩხილებში მითითებულ გვერდებზე. რაც შეეხება ფრაგმენტში დაცულ სახარების  დანარჩენ ტექსტს, იგი უცვლელად მისდევს გიორგი მთაწმინდელის რედაქციას. ფრაგმენტის სტრუქტურული კვლევის გათვალისწინებით შეიძლება ითქვას, რომ მასზე არ აღინიშნება მნიშვნელოვანი დაზიანების კვალი, კერძოდ, ის არც გადაშლილია და არც ჩამოჭრილი, რაც ტექსტის დაკარგვის მიზეზად შეიძლება მივიჩნიოთ, მისი წაკითხვა მარტივადაა შესაძლებელი. ყოველივე ამის გათვალისწინებით აღნიშნული ტექსტის რედაქციულობა უფრო ფართო ტექსტოლოგიურ კვლევას მოითხოვს შესაბამისი დარგის მკვლევარებისგან.

3. Fr.194

Fr.194 ამოღებულია A-506 ხელნაწერიდან. მისი არქეოგრაფიული მონაცემები შემდეგია: სიგანე -12 სმ; სიგრძე – 16,16; სტრიქონებს შორის მანძილი – 0,5 მმ; ასოების ზომა: 0,1-0,2 მმ. ნაწერია კალიგრაფიული ნუსხურით, ერთ მთლიან ტექსტად, ყაფისფერი მელნით, წვრილი შრიფტით. სიტყვებს შორის მანძილი – 0,2 მმ-ია. იქ, სადაც სიტყვებს შორის სამი წერტილია გამოყენებული, დაშორება – 0,3 მმ-ია.

v-ზე ნაწერი დაუზიანებელია და იკითხება თავისუფლად, აღინიშნება სინგურის ლაქები. r-ზე ტექსტი დაზიანებული და გაქექილია წებოს დიდი რაოდენობით გამოყენებისა და მისი ნადების მოცილების გამო. იკითხება ცუდად. ფრაგმენტს აღენიშნება მექანიკური დაზიანებები, შუაში ჩახეულია.

ფრაგმენტის r-ს მარჯვენა მხარე ტექსტთან ახლოსაა ჩამოჭრილი, ყუის მხარე მინდვრის გარეშეა, ჩამოჭრილია ქვედა ნაწილიც, ამიტომ დაკარგულია ტექსტის ბოლო ასოები და ხაზი, ხოლო v-ზე ჩამოჭრილია მარცხენა კიდე და ქვედა ნაწილი, ამიტომ დაკარგულია ზოგიერთ ადგილას დასაწყისი ასოები და ბოლო სტრიქონის ხაზის ქვემო ნაწილი. მარჯვენა კიდეზე მინდორი 2,2 სმ-ია. ხოლო ზედა – 18 სმ. ყუის მხარეს შეიმჩნევა დაკანონვის ხაზები. ფრაგმენტის სტრიქონთა რაოდენობა ფურცლის ორივე გვერდზე 27-ია. ტექსტში გამოყენებულია საზედაო ასოები, შესრულებული ტექსტის მელნითვე. საზედაო ასოს ზომაა 0,3 სმ.

რაც შეეხება ფრაგმენტის ტექსტოლოგიურ მხარეს. კვლევისას გამოიკვეთა, რომ ფრაგმენტების კატალოგში არასწორადაა მითითებული r და v. ასევე აღწერილობაში მითითებულია, რომ ფრაგმენტი უნდა ყოფილიყო ლუკას სახარების მე-16 თავის მე-10 მუხლი[4]. ხელნაწერის ტექსტოლოგიური კვლევისას აღმოჩნდა, რომ ფრაგმენტი იწყება ლუკას სახარების მე-15 თავის 30-ე მუხლიდან და სრულდება მე-16 თავის 21-ე მუხლით, თუმცა, 30-ე მუხლის დასაწყისი ნაკლულია დაზიანების გამო, ამიტომ ფრაგმენტის ტექსტი იწყება 30-ე მუხლის შუა ნაწილიდან.

4. Fr.231  

ფრაგმენტი ამოღებულია A-461 ხელნაწერის  ყდიდან, თარიღდება XII საუკუნით, ნაწერია ერთ სვეტად.

ტექსტი შესრულებულია კალიგრაფიული ნუსხურით, ყავისფერი მელნით. ფრაგმენტი გარშემო მთლიანად შემოჭრილია, თუმცა, ზედა და ქვედა მხარე – მცირედ, ამას ადასტურებს ის, რომ ტექსტი r-დან v-ზე გრძელდება მცირედი შემოკლებით. აღინიშნება გადაკეცვის კვალი. ტექსტი ნაწერია ერთ სვეტად, მარცხენა მხარეს შეიმჩნევა დაკანონვის ხაზები.

v-ზე საზედაო ასოები შესრულებულია როგორც ტექსტში გამოყენებული მელნით, ასევე სინგურის გამოყენებით. r-ზე საზედაო ასოები არ შეიმჩნევა. ფრაგმენტის ზომა: 10,2X6,5; სიგრძე: 10,2; სიგანე: 6,5; საზედაო ასოების სიგრძე 1 სმ-ია, სიგანე - 0,5 სმ; სტრიქონებს შორის მანძილი – 0,8 სმ-ია. შემორჩენილი ტექსტის მარჯვენა კიდეზე დაცულია სისწორე და მისი ზომაა – 5,5sm. სიტყვებს შორის მანძილი სხვადასხვაა: 0,5; 0,3; 0,4 მმ. ზოგიერთ ადგილას სიტყვებს შორის გამოყენებულია სამი წერტილი (\), ასევე ერთი წერტილი(.), ასეთ შემთხვევაში მანძილი 0,6 სმ-ია.

v-ზე ბეწვის მხარეს მელანი უფრო მკვეთრია, ვიდრე – ხორცის მხარეს, თუმცა კარგად იკითხება. თითქმის გადაშლილია მე-2 და მე-4 სტრიქონები. r-ზე, იქ, სადაც გადაკეცვის კვალია და მის ქვემოთ, ტექსტი ნაწერია შედარებით წვრილი ასოებით – 0,3 სმ. 

ფრაგმენტის შემორჩენილი ტექსტი ტექსტოლოგიურად, ენობრივი ნორმებითა და მუხლობრივი დაყოფით  მისდევს გიორგი მთაწმინდელის ოთხთავის რედაქციას და არის მარკოზის სახარების თავი მე-5, მუხლი 42-43, თავი მე-6, მუხლი 1-10[5].

5. Fr-217

Fr-217 მეცნიერის ვარლამ დონდუას მდიდარი არქივიდანაა. თუ საიდან მოხვდა ვ. დონდუას არქივიდან ფრაგმენტი კ. კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტში გაურკვეველია, რადგან მისი პირადი არქივი დღესდღეობით დაუმუშავებელია და ინახება ისტორიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტში.  ეტრატზე შესრულებული ფრაგმენტი (Fr.217) ერთი ფურცელია, დათარიღებულია XII საუკუნით (ხელის მიხედვით), ნაწერია კალიგრაფიული ნუსხურით, ყავისფერი მელნით, ორ სვეტად.

ფურცელი  დაზიანებულია, ნაკლულია, ჩამოჭრილია ზედა და ქვედა ნაწილი, შეიმჩნევა მოკეცვის კვალი, მარჯვენა ქვედა კიდეზე შენარჩუნებული აქვს ძაფის პატარა ნაგლეჯი. სავარაუდოდ, ეს უნდა იყოს ფრაგმენტად გამოყენების დროს ნემსით შეკერვის კვალი. ფურცელი ფერშეცვლილია (კიდეებზე გაშავებულია).

ფრაგმენტის სიგრძე – 13,1 სმ.; სიგანე – 19,4 სმ.; ტექსტის სვეტების ზომა სხვადასხვაა, საწერი მასალის დაზიანების გამო: პირველი სვეტის სიგანეა – 6,5 სმ; მეორე სვეტის სიგანე – 6 სმ; ფურცლის შუაში საზედაო ასოებისთვის დატოვებული მანძილი – 1,5 სმ-ია. საზედაო ასოები შესრულებულია როგორც ტექსტის მელნით, ასევე – სინგურით და ჩამოგრძელებულია 3 სტრიქონამდე. ასოებს შორის მანძილი – 0,01 მმ; სიტყვებს შორის მანძილი – 0,03 მმ; საზედაო ასოს ზომა (სინგურით შესრულებული) – 1,1სმ; საზედაო ასოს ზომა (ტექსტის მელნით) – 1,5სმ. დაკანონვის ხაზები მკვეთრად შეიმჩნევა. v-ზე ნაწერი შესრულებულია ბეწვის მხარეს. r-ზე ტექსტი გადაშლილია წებოს გამოყენებისა და მისი ნადების მოცილების გამო, ამიტომ ძნელად იკითხება, კიდეებზე ტექსტი სრულად წაშლილია, იკითხება მხოლოდ შუა ნაწილი.

ეტრატს აღენიშნება ნესტის კვალის ლაქები. ზედა და ქვედა კიდეები არათანაბრად არის ჩამოჭრილი და ტექსტში სვეტების მიხედვით სტრიქონთა რაოდენობა არათანაბარია. ტექსტში სვეტების რაოდენობა მუხლების მიხედვით 20 და 21 სტრიქონია.

სახარება გიორგი მთაწმინდლის რედაქციისაა, წარმოდგენილია მათეს სახარება: თავი 27-ე, მუხლი 56 და 66 და თავი 28-ე, მუხლი 1-2[6]. ფრაგმენტის ძლიერი დაზიანების გამო ტექსტი ნაკლულია. ოთხთავის აღნიშნული რედაქცია დარჩენილი ტექსტის მიხედვით ტექსტოლოგიურად, ენობრივი ნორმებითა და მუხლობრივი დაყოფით მისდევს გიორგი მთაწმინდელის რედაქციას.

6. Fr.-294

აღნიშნული ფრაგმენტი კვლევის თვალსაზრისით განსაკუთრებით საინტერესო აღმოჩნდა. კ.კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის ფრაგმენტების კატალოგში აღნიშნული ფრაგმენტის შენიშვნებსა და დამცავ ფურცელზე მითითებულია, რომ ის ილია აბულაძეს 1962 წლის აგვისტოში, სოფ. არგვეთში, გადასცეს  როსტომ აბრამიშვილის ოჯახის არქივიდან. ილ. აბულაძემ ხელის მიხედვით ფრაგმენტი XV საუკუნით დაათარიღა. მისი მოსაზრებით, ფრაგმენტი ოთხთავის ტექსტის შემცველი უნდა ყოფილიყო, თუმცა, მიმდინარე ტექსტოლოგიური კვლევისას აღმოჩნდა, რომ ფრაგმენტი წარმოადგენს არა სახარებას, არამედ – ფსალმუნს, კერძოდ, მე-14 კანონის 39-45 მუხლებს და მე-15 კანონის 1-9 მუხლებს[7]. 

ფრაგმენტის არქეოგრაფიული კვლევისას მივიღეთ შემდეგი სურათი: ტექსტი ნაწერია ყავისფერი მელნით, კალიგრაფიული ნუსხურით, ერთ სვეტად და იკითხება თავისუფლად. ფრაგმენტის ზომებია: სიგანე – 9,4, სიგრძე – 14,2; სიტყვებს შორის მანძილი – 0,3 მმ.; ასოებს შორის მანძილი – 0,1 მმ; ასოები სხვადასხვა ზომისაა – 0,2-0,3-0,4 მმ.

ფრაგმენტზე დაკანონვა შესრულებულია ფრთხილად და ფაქიზად, ამიტომ ეტრატი არ არის დაზიანებული (გაჭრილი). როგორც წესი, ხელნაწერებში დაკანონვა სრულდებოდა თანაბარი დაშორებით, თუმცა, აღნიშნულ ფრაგმენტში ეს პარამეტრი დარღვეულია და სტრიქონებს შორის მანძილი სხვადასხვაა.

ფრაგმენტი დაზიანებულია: ფერი შეცვლილია (გაშავებულია), შემოჭრილია გარშემო. ამის გამო ტექსტი ნაკლულია. ყუის მხარეს გამოკვეთილია რამდენიმე საზედაო ასო, რომლებიც ტექსტის მელნით არის შესრულებული უფრო მუქად და გამოკვეთილად. თითოეული მუხლი იწყება აბზაცით. r-ზე ქვედა ნაწილში მითითებულია მე-15 კანონის ნომერი ნუსხურით, ქარაგმის გამოყენებით. აღნიშნული ფრაგმენტის კვლევამ აჩვენა, რა მნიშვნელობა აქვს ხელნაწერის ტექსტოლოგიურ ნაწილს სტრუქტურული ანალიზისას.

დასახელებულ  ფრაგმენტთა კვლევამ წარმოაჩინა მათ შორის საერთო ნიშნები და განსხვავებები. უნდა აღინიშნოს, რომ ყველა ფრაგმენტის ტექსტში ამა თუ იმ საკითხავის ან თავის გამოსაყოფად გვხვდება სხვადასხვა ნიშანი: ჰორიზონტალურად დასმული  სამწერტილი (QQQ), გამოყენებულია კლაკნილი ხაზები (GGG); საზედაო ასოს მუცელსა და თავში გვხვდება ასეთი ნიშნები: ※, ∴ ,∺, ჻, რომლებიც, თავის მხრივ, ტექსტის მონიშვნის გარდა, ხელნაწერის ერთგვარ სამკაულსაც წარმოადგენს. ზოგიერთი საზედაო ასო ჩამოგრძელებულია მომდევნო სტრიქონამდე, სასვენ ნიშნად გამოყენებულია ერთწერტილი, ორწერტილი, სამწერტილი.

ყოველივე ზემოგანხილულის მიხედვით ირკვევა, რომ ჩვენ მიერ შესწავლილი ექვსი ფრაგმენტი წარმოადგენს სხვადასხვა ხელნაწერის ნაწილს.  მათგან ხუთ ფრაგმენტში (Fr-221, Fr-224, Fr.194, Fr.231, Fr-217)  შემონახულია  სახარების სხვადასხვა თავისა და მუხლის ტექსტი,  ხოლო ერთში (Fr.-294) დაცულია ფსალმუნის ტექსტი.

ამრიგად, ფრაგმენტული ხელნაწერების მულტიდისციპლინური, სტრუქტურულ-კოდიკოლოგიური კვლევა მეტად მნიშვნელოვან ინფორმაციას გვაწვდის ფრაგმენტების შესახებ როგორც სტრუქტურული, ისე – ტექსტოლოგიური თვალსაზრისით. ყოველივე ამის საფუძველზე შესაძლოა იმ ხელნაწერთა მიგნებაც,  რომლთა ნაწილებსაც წარმოადგენს  თავის დროზე აღნიშნული ფრაგმენტები. ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში  არაერთი შემთხვევა ყოფილა,  როცა ფრაგმენტული ნაწილის კვლევისას აღმოჩენილა მისი სრული ტექსტი და ფრაგმენტი შეერთებია ხელნაწერს, როგორც მისი ნაწილი[8]. ფრაგმენტული ხელნაწერების კვლევის აუცილებლობაზე მეტყველებს ისიც, რომ ჩვენი კვლევის შედეგად დაზუსტდა  ფრაგმენტების კატალოგში მითითებული ზოგიერთი მონაცემი, კერძოდ,  აღმოჩნდა, რომ   კატალოგში არასწორად იყო მითითებული Fr.294 -ის  რაობა და სავარაუდო თარიღი. ის წარმოადგენს არა ოთხთავის ფრაგმენტს, არამედ ფსალმუნისას და გადაწერილი უნდა იყოს არა  XV საუკუნეში, როგორც მითითებულია  ფრაგმენტების კატალოგში,  არამედ –  არაუგვიანეს XIII საუკუნისა. ჩვენი კვლევის შემთხვევაში ყოველი ფრაგმენტის დახასიათება მოხდა თანამედროვე კოდიკოლოგიის მოთხოვნების გათვალისწინებით: დადგინდა მასალა, მელანი, საწერი საშუალება, ზომები, პაგინაცია, გადამწერი, გადაწერის ადგილი, მომგებელი, პალეოგრაფიული თავისებურებები, მოხატულობა, მხატვარი, თარიღი.